دنیا بدون «صنایع خلاق» چگونه جایی است؟

اولین برخورد بسیاری از افراد با صنایع خلاق منتهی به سوال «اصلا صنایع خلاق یعنی چه؟» می‌شود. ناآگاهی از وجود و خصلت‌های صنایع خلاق در سال‌های اخیر همواره برای اهالی این حوزه آزاردهنده بوده و البته آنان را در مورد گسترش ادبیات این حوزه و فراگیری آن به فکر فروبرده است.

صنایع خلاق در اطراف ما هستند. آنها را می‌توان در لباس‌هایی که می‌پوشیم، ساختمان‌هایی که در آن زندگی و کار می‌کنیم، موسیقی‌ای که به آن گوش می‌دهیم، کتاب‌هایی که می‌خوانیم، تبلیغات روی صفحه‌نمایش، برنانه های کاربردی که استفاده می‌کنیم و در مکان‌های بی‌شمار دیگری ببینیم. وقتی خوب نگاه کنید، صنایع خلاق در همه جای زندگی روزمره ما ظاهر می‌شوند و دنیا بدون آنها جای بسیار متفاوتی خواهد بود!

صنایع خلاق فعالیت‌هایی هستند که منشأ خلاقیت، مهارت و استعداد فردی دارند و از طریق تولید و بهره‌برداری از مالکیت فکری، دارای ظرفیت ایجاد ثروت و اشتغال هستند و عبارتند از: موسیقی، هنرهای نمایشی مانند بازیگری و هنرهای تجسمی مانند نقاشی، صنایع دستی مانند بافندگی، مبلمان‌سازی و جواهرسازی، فیلم، تلویزیون، انیمیشن، جلوه‌های بصری، ویدئو، رادیو و عکاسی، بازی‌های ویدیویی، واقعیت مجازی و واقعیت توسعه یافته موزه‌ها، گالری‌ها و میراث، مانند خانه‌های باشکوه و کلیساهای جامع، انتشارات و کتابخانه‌ها، طراحی شامل طراحی محصول، طراحی گرافیک و مد، معماری، تبلیغات و بازاریابی.

انواع شغل‌ها از بافندگی و بازیگری گرفته تا تجزیه و تحلیل داده‌ها و برنامه‌نویسی شبکه در صنایع خلاق دسته‌بندی می‌شوند و به دانشمندان، هنرمندان، افرادی با مهارت‌های تجاری و کسانی که هر سه را با هم ترکیب کنند نیاز دارند.

صنایع خلاق زمانی مولدتر و معنادارتر هستند که شامل افرادی از همه پیشینه‌های مختلف، با مهارت‌ها و شخصیت‌های متفاوت باشند. هیچ‌کس مجموعه‌ای از تجربیات و نقاط قوت یکسان ندارد و هرکسی چیزهای متفاوتی دارد که می‌تواند به میز مذاکره بیاورد. بنابراین شگفتی صنایع خلاق در ترکیب جمعی از ویژگی‌ها از اهالی فرهنگ و هنر و ادبیات و معماری و حتی فناوری اطلاعات است که با آورده‌هایی اندک دستاوردهایی کلان خلق می‌کنند.

مطابق تعریف کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (آنکتاد)، صنایع خلاق چرخههایی از خلق، تولید و توزیع کالاها و خدمات که خلاقیت و سرمایه فکری را به عنوان ماده خام به کار میگیرند. مجموعهای از فعالیتهای دانشبنیان، متمرکز بر هنر اما نه محدود به آنکه پتانسیل درآمدزایی از داد و ستد و حقوق مالکیت معنوی دارند. متشکل از محصولات مادی ملموس و غیرمادی و معنوی یا خدمات هنری با محتوای خلاق، ارزش اقتصادی و هدفهای بازاری. صنایع خلاق در تقاطع میان صنعتگر، خدمات و بخشهای صنعتی قرار دارند و در تجارت جهانی یک بخش پویای جدید به وجود می‌آورند.

اما با وجود شعارهای متعدد پیرامون افتصاد مقاومتی، گذار از اقتصاد نفتی و اهمیت نیروی انسانی در کشور همچنان توجه چندانی به این ظرفیت عظیم نشده است.

صنایع خلاق چقدر به اقتصاد جهانی کمک می‌کنند؟

مطالعه جدیدی، که برای نخستین بار، توسط یونسکو و کنفدراسیون بین‌المللی انجمن نویسندگان و آهنگسازان، در ۱۱ بخش CCI را در اروپا، آمریکای شمالی، آمریکای لاتین، آفریقا، خاورمیانه و منطقه اقیانوس آرام جنوبی با تمرکز بر همه چیز از معماری و تبلیغات گرفته تا تلویزیون سهم اقتصادی و اجتماعی صنایع فرهنگی و خلاقCCI) ) در سراسر جهان را اندازه‌گیری کرده است، نشان می‌دهد که همه ۱۱ بخش فرهنگی یاد شده مجموعاً ۲۲۵۰ میلیارد دلار درآمد ایجاد کردند (۳٪ از تولید ناخالص داخلی جهان). در این گزارش اشاره شده است که بیشترین درآمد را تلویزیون (۴۷۷ میلیارد دلار)، روزنامه‌ها و مجلات (۳۵۴ میلیارد دلار) و هنرهای تجسمی (۳۹۱ میلیارد دلار) به خود اختصاص داده‌اند.

همچنین درآمد صنایع خلاق از خدمات مخابراتی (که در سطح جهانی به ۱۵۷۰ میلیارد دلار می‌رسد) فراتر رفت و حتی از کل تولید ناخالص داخلی هند (۱۹۰۰ میلیارد دلار) فراتر رفت. صنایع خلاق توانسته است ۲۹٫۵ میلیون شغل ایجاد کند که حدود ۱ درصد از جمعیت فعال جهان را در خود جای داده است. سه کارفرمای برتر در این زمینه هنرهای تجسمی (۶٫۷۳ میلیون کارمند)، کتاب (۳٫۶۷ میلیون) و موسیقی (۳٫۹۸ میلیون نفر) بوده است. شاید جالب باشد بدانید که مطابق این گزارش در صنایع خلاق، افراد بیشتری نسبت به صنعت خودروسازی در ایالات متحده، اروپا و ژاپن مشغول به کار هستند.

اگر نخواهیم راه خیلی دوری برویم در همسایگی ما نیز دبی به شکل ویژه خود را به عنوان رهبر جهانی در جذب پروژه‌های سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در صنایع فرهنگی و خلاق تثبیت کرده است. به‌تازگی اعلام شده امارات با رونمایی از ۴۵۱ پروژه جدید در سال ۲۰۲۲، موقعیت خود را به عنوان پایتخت اقتصاد خلاق جهان ارتقا داده و ۱۲۳۶۸ شغل جدید ایجاد کرده است.

جریان ورود سرمایه در صنایع فرهنگی و خلاق دبی به طور قابل توجهی افزایش یافته و به ۷٫۳۵۷ میلیارد درهم در سال ۲۰۲۲ رسید. این افزایش در جریان ورودی، شهرت دوبی را به عنوان پیشرو در منطقه خاورمیانه تقویت کرده و آن را در رده دوازدهم جهانی در این زمینه قرار داده است که پیشرفت قابل توجهی نسبت به موقعیت چهاردهم در سال ۲۰۲۱ است. کشورهایی همچون ایالات متحده، هند، بریتانیا، فرانسه و سوئیس، سرمایه گذاران مستقیم خارجی دبی هستند. این همسویی استراتژیک با این بازارها از طریق تعامل فعال و مأموریت‌های هدفمند توسط اداره فرهنگ و هنر دبی و ایجاد همکاری با کارآفرینان و سازمان‌ها در سراسر جهان، چشم انداز خلاقانه منحصر به فردی از امارت به نمایش گذاشته است.

صنایع خلاق آری یا نه؟

صنایع خلاق که خود گستره‌ای از حوزه‌های متنوع از تکنولوژی گرفته تا محصولات عرصه هنری را در برمی‌گیرند، بخش مهمی از صنایعی را در کشور تشکیل می‌دهند که می‌توانند علاوه بر تقویت اقتصاد مقاومتی به گسترش صادرات غیرنفتی در کشور منجر شوند. درونزایی، برونگرایی و بهینه‌تر بودن به کارگیری منابع از مهم‌ترین ویژگی‌های این صنایع هستند که قابلیت آن را برای مشارکت در استراتژی‌های کلان اقتصادی کشور ممتاز می‌سازد.

با وجود گسترش خانه‌های خلاق در کشور و تلاش‌های معاونت علمی از جمله طراحی اطلس صنایع خلاق کشور در روزهای اخیر، خلا بزرگ و حیاتی این صنایع عدم ورود بخش خصوصی قدرتمند است. به نظر می‌رسد ناآگاهی پیرامون ظرفیت‌های این صنایع و توانایی آنان در ایجاد جهش اقتصادی در کشور همچنان به خوبی درک نشده است. در زمانی که همکاری بین نهادهای اقتصادی کشور از جمله وزارت صمت، اتاق بازرگانی، وزارت اقتصاد و … اهمیتی بیش از پیش دارند، به تازگی حتی اداره کل صنایع خلاق در وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز به جای توسعه از ساختار این وزارتخانه حذف شده است.

آنچه که مسلم است اینکه معاونت علمی ریاست جمهوری به تنهایی توانایی راهبری جدی صنایع خلاق را ندارد و تا این صنایع با نهادهای اقتصادی کشور، ممزوج نشوند نمی‌توان به توسعه و تاثیر آنان امید داشت. البته حضور وزارتخانه‌های فرهنگ و ارشاد اسلامی و میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز از بعد فنی و مناطق آزاد تجاری-صنعتی و ویژه اقتصادی کشور به دلیل معافیت‌های مالیاتی و تسهیل صادرات در این حوزه اهمیت ویژه دارد.

با تشکیل کارگروه‌های بین وزارتخانه‌ای و با حضور نهادهای اقتصادی از جمله اتاق بازرگانی ایران در کنار دعوت از ظرفیت‌های برجسته فعالان صنایع خلاق می‌توان برنامه‌ای راهبردی و کلان در این زمینه طراحی کرد. علاقه دولت چهاردهم به یافتن راهکارهایی خلاقانه و درون‌زا اما به سمت بیرون از مرزهای کشور در حوزه‌های مختلف اقتصادی و فرهنگی، نیازمند توجه ویژه به حوزه‌های جدید اقتصادی مانند صنایع خلاق است که از قضا کشورهای همسایه ما بدون داشتن اندک ظرفیت‌های بومی در آن پیشی گرفته‌اند.

ظرفیت‌های عمومی صنایع خلاق و فرهنگی از جمله، هنر، معماری، نشر، گردشگری و … و ظرفیت بزرگ منابع انسانی در حوزه‌های مختلف از جمله هنر و فناوری اطلاعات، نیازمند شناسایی، پشتیبانی نهادهای اقتصادی و تبادل سریع ظرفیت‌ها با کشورهای منطقه است.