ابر بحران سالخوردگی در ایران/ضرورت توجه به کیفیت زندگی سالمندان

احمد دلبری روز یکشنبه در گفت و گو با خبرنگار آباجان به نقل از ایرنا در نخستین روز هفته تکریم و منزلت سالمندان با اشاره به وضعیت امید به زندگی در ایران، افزود: بر اساس اعلام مرکز آمار ایران، سن امید به زندگی از ۵۴ سال در سال ۱۳۵۵ به ۷۵ سال در سال ۱۳۹۵ رسید که خود نشانه خوبی است ولی آنچه که بیش از افزایش مدت امید به زندگی مهم است، کیفیت زندگی است که متاسفانه وضعیت سالمندان جامعه از این نظر خوب نیست.

وی اضافه کرد: پیش‌بینی جمعیت سالمندی هم تا سال ۱۴۳۰ نشان می‌دهد که در ایران سال ۱۳۹۸ حدود ۹.۵ درصد جمعیت بالای ۶۰ سال داشتند که در سال ۱۴۱۵ به ۱۶.۵ درصد و در سال ۱۴۳۰ به بیش از ۳۱ درصد افزایش می‌یابد و جمعیت سالمند ایران بیش از میانگین جهانی خواهد شد.

نگاه منفی به سالمندی باید تغییر کند

رئیس مرکز تحقیقات سالمندی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی با اشاره به استعاره‌های غالب سالمندی گفت: این استعاره‌ها شامل سالمندی به مثابه «سرمایه اجتماعی و اقتصادی»، سالمندی به مثابه «رشد فرهنگی» و سالمندی به مثابه «سربار و غیر مولد» هستند همچنین سناریوهای آینده سالمندی؛ سالمندی سعادتمند، سپیده دم سالمندی، تاریک روشن سالمندی و سالمندی مخاطره آمیز هستند.

دلبری تاکید کرد: باید تلاش کنیم تا نگاه منفی به سالمندی به دوستدار سالمندی تغییر یابد و در این مسیر لازم است به جای نگاه مراقبت داشتن سالمندان از ظرفیت سرمایه اجتماعی آنها استفاده شود همچنین باید نقش سالمندان از خانه‌نشین به سازنده، از وابسته به مستقل، از ناتوان به فعال و از حاشیه رانده شده به مشارکت کننده در امور تبدیل شود تا تصویر مطلوبی در جامعه از سالمندان شکل گیرد.

وی اضافه کرد: ساختار و نگاه جدید به سالمندان باید به جای سن و محدودیت‌ها، بر اساس ویژگی ها و قابلیت ها تغییر کند که نکته بسیار مهمی است. در این ساختار جدید سالمندی سالم یعنی اجتناب یا به تعویق انداختن بیماری در سالمندان، سالمندی با حفظ کارایی یعنی اجتناب یا به تعویق انداختن معلولیت در سالمندان، سالمندی با حفظ استقلال یعنی اجتناب یا به تعویق انداختن وابستگی در سالمندان، سالمندی با حفظ جایگاه و مشارکت اجتماعی یعنی اجتناب از تنهایی و انزوا در سالمندان، سالمندی مولد یعنی به تعویق انداختن بازنشستگی در سالمندان، سالمندی همراه با به فعل رساندن استعدادها و توانایی‌های درونی یعنی اجتناب از ناامیدی، بی‌انگیزگی و ایستایی در سالمندان، سالمندی با حفظ منزلت، کرامت و عزت نفس یعنی اجتناب از تحقیر و تبعیض در سالمندان که این موارد باید مورد توجه قرار گیرد.

حقوق ناچیز بازنشستگان را باید مدنظر داشت

این استاد دانشگاه با اشاره به موانع مختلف در برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های حوزه سالمندی گفت: مواردی مانند بی‌توجه به سیاست‌های ابلاغی، بی‌توجه برنامه هفتم، برنامه ریزی ضعیف سازمان‌ها و شورای ملی سالمندی، اجرا و عملکرد ضعیف سازمان‌ها، تغییرات جمعیتی منتج از سیاست‌ها و فقدان تناسب طراحی شهری بخشی از این موانع هستند.

دلبری افزود: حقوق بسیار ناچیز بازنشستگان و چالش‌های اقتصادی را هم باید مد نظر داشته باشیم. حال بازنشستگان ما از این منظر اصلا خوب نیست و از این نظر رضایت آنها از زندگی پایین است.

وی ادامه داد: ضعف دانش خودمراقبتی و دانش سالمندی و چالش های حوزه سلامت هم موانع دیگر کشور ما در حوزه سالمندی است. از جمله چالش‌های حوزه بهداشتی می توان به امکان بروز بیشتر بیماری ها و مشکلات جسمی در سالمندان، مسائل روانشناختی، کیفیت زندگی، دشواری و زمانبر بودن خدمات پیشگیرانه برای سالمند و میانسالی نامطلوب اشاره کرد همچنین در حوزه درمانی دوران سالمندی هم با موانع مختلفی از جمله ضعف بیمارستان‌ها و مشکلات کادر درمان در حوزه سالمندی، چند تخصصی بودن کار با سالمندان، دشواری و زمان بر بودن خدمات درمانی برای سالمند، فقدان تناسب نیازهای سالمندان با خدمات دریافتی و مسائل مربوط به دارو مواجه هستیم.

رئیس مرکز تحقیقات سالمندی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی گفت: در حال حاضر تنها ۲۳ متخصص طب سالمندی در کشور داریم که با استاندارد جهانی بسیار بسیار فاصله داریم.

ضرورت توجه به سالمندی فعال

محمد سبزی مدیر گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی نیز به مناسبت هفته سالمندان گفت: دوران سالمندی با تغییرات متعدد مانند تغییر در ساختار خانواده، تغییر در الگوی کار و گذار به بازنشستگی و تغییر در وضعیت سلامت همراه است. با توجه به روند افزایش جمعیت سالمندان به ویژه در ۳۰ سال آینده، کشور باید در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی، به این مسئله به ویژه از بُعد رسیدن به سالمندی موفق و نیز سالمندی فعال توجه داشته باشد.

وی ادامه داد: سالمندی فعال فرایندی است که با حداکثرسازی فرصت های سلامتی، مشارکت و امنیت، به بهبود کیفیت زندگی سالمندان کمک می‌کند. در این میان، مشارکت اجتماعی یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار بر ابعاد سلامت و سالم پیر شدن افراد سالمند است. ترویج مشارکت اجتماعی به عنوان یک راهبرد کلیدی برای توانمندسازی افراد سالمند همچنین به عنوان ویژگی اصلی سرمایه اجتماعی برای جامعه نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.

سبزی گفت: به طور کلی مشارکت اجتماعی به معنای حضور فرد در فعالیت‌های دسته جمعی از جمله شرکت در برنامه های مذهبی، تفریحی ورزشی، آموزشی و فرهنگی، انجمن‌های اجتماعی محله‌ای، سازمان‌های مردم نهاد و امور خیریه است که فرد سالمند از روی آگاهی و به صورت داوطلبانه آنها را انجام می‌دهد. مشارکت اجتماعی به دو شکل رسمی و غیر رسمی وجود دارد.

ظرفیت‌های مددکاری اجتماعی برای بهبود مشارکت اجتماعی سالمندان

مدیر گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی گفت: مددکاری اجتماعی دارای ظرفیت‌های متنوعی برای ارتقای مشارکت اجتماعی سالمندان است که در قالب اقدامات حرفه‌ای، برنامه‌ریزی‌های کلان و ایجاد شبکه‌های حمایتی می‌توانند مؤثر واقع شوند. این ظرفیت ها شامل برنامه‌ریزی و توسعه خدمات اجتماعی، ایجاد و تقویت مراکز روزانه سالمندان برای شرکت در فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و آموزشی، برنامه‌های تفریحی و آموزشی مانند دوره‌های مهارت‌های دیجیتال یا کارگاه‌های هنری، سیاست‌گذاری و تدوین راهبردهای ملی و محلی، است.

سبزی افزود: مددکاران اجتماعی می‌توانند در تدوین سیاست‌ها و راهبردهای ملی و محلی که به مشارکت سالمندان در جامعه توجه می‌کنند، مشارکت کنند. این سیاست‌ها می‌توانند به منظور تقویت قوانین حمایتی برای سالمندان در حوزه مشارکت اجتماعی، افزایش دسترسی به زیرساخت‌های اجتماعی که موجب تشویق به حضور بیشتر سالمندان در فعالیت‌های اجتماعی شود، مانند دسترسی به مراکز فرهنگی و فضاهای عمومی مناسب، تشویق به سیاست‌های جامع‌محور که مبتنی بر ادغام سالمندان در جامعه است، اتخاذ شوند.

وی ادامه داد: مددکاران اجتماعی می‌توانند به عنوان مربیان و تسهیل‌گران، برنامه‌های آموزشی و آگاهی‌بخشی برای سالمندان و جامعه در جهت بهبود تعاملات اجتماعی ایجاد کنند. این برنامه‌ها می‌توانند شامل آموزش مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی برای سالمندان و ارتقای مهارت‌های دیجیتال باشد تا سالمندان از فناوری‌های جدید بهره‌مند شده و ارتباطات اجتماعی خود را از طریق شبکه‌های مجازی تقویت کنند. توانمندسازی خانواده‌ها و مراقبان، مشارکت جامعه‌محور و نوآوری و استفاده از فناوری از دیگر ظرفیت های قابل استفاده مددکاری اجتماعی در حوزه سالمندی است.

نقش مددکاری اجتماعی در تقویت مشارکت اجتماعی سالمندان

مدیر گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با اشاره به نقش مددکاری اجتماعی در تقویت مشارکت اجتماعی سالمندان گفت: مددکاری اجتماعی به عنوان یک حرفه تخصصی که بر حمایت از افراد در جهت بهبود کیفیت زندگی آنها تمرکز دارد، در زمینه سالمندی و مشارکت اجتماعی سالمندان نیز نقشی کلیدی ایفا می‌کند. نقش مددکاران، تسهیل و هماهنگی ارتباطات اجتماعی، مداخله و پیشگیری از انزوای اجتماعی، حمایت از سالمندان در مواجهه با چالش‌های اجتماعی از جمله این نقش ها هستند.

سبزی اضافه کرد: نیازمند راهبردهایی در مواجهه با سالمندی هستیم؛ از جمله آنها می توان به تقویت دیدگاه سیستمی بخصوص در سطح کلان، نیاز به خدمات یکپارچه با رویکرد بین تیمی، اتئلاف و شبکه سازی، طراحی مداخلات بومی و معرفی پژوهش‌های کاربردی، فرهنگ‌سازی و آموزش به منظور ترغیب مشارکت سالمندان، راه اندازی و تقویت سازمان های غیردولتی و فعالیت‌های داوطلبانه، تامین منابع پایدار در حوزه خدمات به سالمندان، طراحی ساختار مناسب برای ارائه دسترسی بهتر به خدمات مبتنی بر نیاز سالمندان، ارزشیابی خدمات سلامت روانی – اجتماعی حوزه سالمندان و طراحی دوره های فنی- مهارتی در حوزه سالمندی برای کارشناسان و مدیران اشاره کرد.

ضرورت کاهش طرد اجتماعی سالمندان

الهام محمدی عضو هیات علمی گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی نیز با اشاره به اهمیت مشارکت اجتماعی سالمندان گفت: مشارکت اجتماعی می‌تواند مداخله بدیلی برای اقدامات و برنامه های صرفا روانشناسانه و پزشکی در حوزه سالمندی باشد و به جای اینکه سالمندان را به دلیل گرفتاری با مسائل جسمی و روانی به عنوان انسان‌های مشکل دار مورد مداخله قرار دهد با تکیه بر وجه اجتماعی آنها به عنوان انسان‌های دارای عاملیت و وجهه اجتماعی و ارتباطی در نظر گیرد. از سوی دیگر مشارکت اجتماعی می‌تواند پادزهری بر تجربه طرد گسترده سالمندان در جامعه باشد.

وی تصریح کرد: سالمندان به واسطه قوانین و سیاست‌های دولت‌ها و نیز کلیشه های ضد سالمندی تبدیل به گروه‌های حاشیه‌ای شده‌اند. آنها طرد اقتصادی و محکومیت به وضعیت اقتصادی نامطلوب را در کنار طرد در عرصه روابط اجتماعی تجربه می‌کنند همچنین با حذف شدن از حضور در رویدادهای فرهنگی به دلیل برچسب‌های منفی و کلیشه‌های ضد سالمندی در جامعه مواجه هستند و حق آنها به شهر نادیده گرفته شده است، به گونه‌ای که طرد فضایی و محرومیت از دسترسی راحت و متناسب شده به امکانات شهری را از سر می گذرانند.

محمدی تاکید کرد: کاهش طرد اجتماعی سالمندان به کمک ارتقای مشارکت اجتماعی آنها نه تنها از اهداف مددکاری اجتماعی است بلکه می‌تواند زمینه‌ای برای بهره بردای از ظرفیت‌های این گروه فراهم کند.

برچسب «سربار» برای سالمندان موجب حذف آنها از شئون مختلف زندگی اجتماعی می‌شود

عضو هیات علمی گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: در حوزه مشارکت اجتماعی سالمندان، درک درست گستره مفهومی آن است. به بیان دیگر، مشارکت اجتماعی باید متناسب با ویژگی‌های منحصر به فرد سالمندان باشد. نمی‌توان فرمول واحدی برای ارتقای مشارکت اجتماعی همه سالمندان در نظر گرفت بلکه باید قائل به انواعی از فعالیت‌ها به عنوان مشارکت اجتماعی بود. مشارکت اجتماعی سالمندان مقیم جامعه با سالمندان ناتوان و نیازمند مراقبت درآسایشگاه های سالمندی باید متفاوت در نظر گرفته شود. در این راستا، ۶ طبقه مشارکت سالمندان که توسط لاواسور و همکاران در سال ۲۰۱۰ مطرح شد که می‌تواند مفید باشد.

محمدی افزود: به طور مثال مشارکت اجتماعی که سالمندان نیازمند مراقبت می‌توانند داشته باشند عمدتا متمرکز بر فعالیت‌هایی در راستای مدیریت امور شخصی و حفظ استقلال، عدم خانه نشینی، حفظ تعاملات اجتماعی و تفریح در کنار دیگران است اما در سالمندان مقیم جامعه، مشارکت برای اثرگذاری و کمک به دیگران و درگیری در فعالیت‌های رسمی در انجمن‌ها و سازمان‌ها نیز در کنار سایر انواع مشارکت پیش گفته می‌تواند به بهره‌بردای از ظرفیت‌های آنان به نفع جامعه منتهی شود.

وی ادامه داد: هرچند ارتقای مشارکت اجتماعی به عنوان هدف و نوعی مداخله حرفه‌ای در کار با سالمندان می‌تواند در نظر گرفته شود اما با موانع جدی ذهنی و عینی مواجه است. از مهمترین موانع ذهنی، کلیشه‌های ضدسالمندی یا همان دیدگاه‌های منفی غیرواقعی نسبت به سالمندان در جامعه اعم از سیاستگذاران، عامه مردم و اعضای خانواده است که موجب برچسب هایی مانند ناتوان، سربار، خرفت، بی کفایت و وابسته به سالمندان شده و آنها را به سوی نادیده گرفتن و حذف شدن از شئون مختلف زندگی اجتماعی سوق داده است. از موانع عینی مشارکت اجتماعی، عدم تحقق دسترسی پذیری و متناسب سازی امکانات شهری و فضاهای شهری برای حضور سالمندان است. به عبارت دیگر حق سالمندان به عنوان شهروندانی که سال‌ها برای خانواده و جامعه تلاش کرده‌اند در فضاهای شهری نادیده گرفته شده است.

کاهش فشار کلیشه‌های ضدسالمندی با بهره‌گیری از ظرفیت مددکاری اجتماعی

عضو هیات علمی گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی درباره مددکاری اجتماعی و سالمندی و مشارکت اجتماعی گفت: مددکاری اجتماعی در حوزه سالمندی می‌تواند برای کاهش موانع مشارکت اجتماعی سالمندان در قالب برنامه‌های پیشگیرانه اجتماع محور تلاش کند تا با تحقق برنامه‌های آگاهسازی عمومی و حساس‌سازی مراقبان و نیز تدارک برنامه‌های بین نسلی، به تقویت دیدگاهی درست و واقع‌بینانه از سالمندان در جامعه کمک کند و از فشار کلیشه‌های ضدسالمندی نه تنها در جامعه بلکه در آسایشگاه‌های سالمندی بکاهد.

محمدی افزود: همچنین مددکاران اجتماعی حوزه سالمندی می توانند مداخلات متعدد فردی، خانوادگی و گروهی ارتقادهنده مشارکت اجتماعی سالمندان را با کمک رویکردهای تفریح درمانی، هنردرمانی و برنامه های مصاحبت و همراهی ترتیب دهند.

وی خاطرنشان کرد: سالمندان با وجود تفاوت ها، دارای قابلیت‌های فراوانی هستند. آنها چنانکه رویکرد پزشکی به آنها می‌نگرد، فقط افرادی با مجموعه ای از بیماری‌ها نیستند که باید فقط مراقب بود بیشتر بیمار نشوند بلکه انسان‌هایی با تجربیات ارزشمند از زندگی هستند که می‌توانند روشنگر نسل‌های جوانتر از معنای زندگی باشند. بهبود زمینه برای مشارکت اجتماعی آنان، یعنی اینکه آنها می‌توانند ضمن حفظ استقلال در انجام امور، به عنوان موجودی اجتماعی از تعاملات اجتماعی معنادار برخوردار باشند و از خود اثری مفید برای جامعه به جای بگذارند.

مشکلات سالمندان روند رو به افزایش دارد

سید حسن موسوی چلک رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران گفت: توجه به جمعیت و به طور خاص جمعیت سالندی در کشور موضوع بسیار مهمی است که در سیاستگذاری‌های کلان کشور مانند سیاست‌های کلی جمعیت، خانواده و سلامت به آن توجه شده است ولی واقعیت این است که با وجود این توجه در سیاستگذاری ها اما در عمل مشکلات سالمندان در حوزه های مختلف نه تنها کمتر نشده است بلکه روند رو به افزایش هم دارد.

وی در گفت و گو با خبرنگار آباجان به نقل از ایرنا افزود: تاملی بر وضعیت بازنشستگان ما خود گویای وضعیت نامناسب جمعیت سالمندان کشور است. اکنون سند ملی سالمندان داریم که چند دهه طول کشید تا نوشته شود ولی این سند هم نتوانست آنگونه که نوشته شده است در عمل اجرا شود. سندی که ۱۸ سال طول کشید تا نوشته شود؛ حالا این وضعیت را هم پیدا کرده است. تغییر ساختار خانواده‌ها و تغییر سبک زندگی، کاهش مسئولیت‌پذیری فرزندان در قبل سالمندان خود و همین طور در جامعه موجب شده است که باید نگران وضعیت سالمندان باشیم.

چلک ادامه داد: با توجه به ماهیت بین رشته‌ای کار در حوزه سالمندی متخصصان مختلف از جمله مددکاران اجتماعی باید آموزش و مهارت‌های لازم برای کار در این حوزه را داشته باشند. هماهنگی بین سازمانی نیز اهمیت زیادی دارد چرا که مسائل و نیازهای سالمندان فرابخشی است و هر قدر این هماهنگی‌ها ضعیف‌تر باشد، وضعیت سالمندان مخاطره آمیزتر هم خواهد شد.

وی تصریح کرد: حفظ حرمت سالمندان تکریم آنان که در آیات ۲۲ و ۲۳ سوره بنی اسرائیل قرآن هم به آن تاکید شده است و سیره پیشوایان دین و نیاکان ما هم بر تکریم سالمندان بود؛ باید مورد توجه جدی‌تر قرار گیرد که شعار جهانی سال ۲۰۲۴ در حوزه سالمندی هم بر همین موضوع تاکید دارد که نشان دهنده اهمیت تکریم سالمندان در جهان است.

به گزارش آباجان به نقل از ایرنا، شعار جهانی سال ۲۰۲۴ در حوزه سالمندی، «سالمندی فعال، فردایی برای همه» نامگذاری شده است.