مسجد غدیر خم در گذر تاریخ

آخرین سفر حج رسول خدا (ص) در سال دهم هجری بود که به حجة الوداع معروف شد و آن حضرت در منا یا عرفات خطبه ای مهم ایراد کردند که خلاصه تعالیم اسلام را برای مردم بیان کردند و به عنوان یکی از اسناد مهم تاریخ اسلام محسوب می شود. هنگام بازگشت پیامبر (ص) از سفر حج در منطقه ای به نام غدیر، آیاتی بر آن حضرت نازل شد و رسول خدا(ص) ماموریت یافت تا حضرت علی(ع) را به عنوان ولی و جانشین خود معرفی کند.

غدیر خم منطقه ای نزدیک جحفه و در حدود ۱۵۰ کیلومتری مکه است که امروزه زائرانی که در قالب مدینه دوم به عربستان عزیمت می کنند، در این منطقه احرام می بندند و برای انجام دادن مناسک عمره تمتع عازم خانه خدا می شوند. در حجة الوداع تعداد زائرانی که به همراه رسول خدا(ص) از مکه بازمی گشتند، بیش از ۱۰ هزار نفر بودند و زمانی که به غدیر خم رسیدند، فرشته وحی آیه ۶۷ سوره مائده را بر آن حضرت نازل کرد که «ای پیامبر! آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده است کاملًا به مردم برسان و اگر این کار را انجام ندهی، رسالت خود را انجام نداده ای»

آن حضرت پس از برگزاری نماز ظهر، بر فراز جهاز شتران رفته و فرمودند «نزدیک است من از میان شما بروم، من درباره شما مسئولم. درباره من چه فکر می کنید؟» همه او را تصدیق کردند و گفتند «ما گواهی می دهیم رسالت را خوب انجام دادی» سپس فرمود «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی، أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ؛ من در میان شما دو چیز گرانبها به جا می گذارم؛ کتاب خدا و عترتم، اهل بیتم را و این دو هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند.»
آنگاه دست علی (ع) را گرفت و بالا برد فرمود «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهَذَا مَوْلاهُ اللّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ؛ هر که من مولای اویم، این علی مولای اوست، خدایا! دوست بدار هر کس او را دوست می دارد و دشمن بدار هر که با او دشمنی می ورزد».

سپس صدای تکبیر پیامبر (ص) بلند شد و این آیه را تلاوت فرمود «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ اْلإِسْلامَ دِیناً؛ امروز دینتان را برای شما کامل گردانیدم و نعمتم را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما برگزیدم». پس از آن، همه افراد، گروه گروه به حضور امیرمومنان (ع) رسیدند و به وی تبریک گفتند ولی حدود ۷۰ روز از واقعه غدیر گذشته بود که پیامبر (ص) رحلت کردند و هنوز بدن مبارکش توسط حضرت علی (ع) در حال غسل و کفن بود که موضوع خلافت در سقیفه به رای گذاشته شد.

واقعه غدیر از بزرگترین حوادث تاریخ اسلام است و مسجد غدیر نیز نشانه ای از این رویداد بزرگ جهان اسلام است و اگرچه امروزه این سرزمین، منطقه ای متروک است و جریان های وهابی تلاش بر زدودن آن از افکار جهانیان دارند ولی منطقه غدیر خم روزی شاهد یکی از بزرگترین حوادث تاریخ اسلام بوده که هیچگاه از خاطره مسلمانان پاک نخواهد شد.

در زبان عربی، به سرزمین هایی که در مسیر سیلاب قرار دارند و آب سیل ها با عبور از میان آن ها به دریا می ریزد «وادی» گفته می شود. در این مسیرها، آب گیرهایی طبیعی به وجود آمده که پس از عبور سیل از آن ها، آب های باقی مانده در آن جمع می شوند و به چنین گودال ها وآب گیرهایی غدیر می گویند. منطقه غدیر خم نیز در مسیر سیلاب هایی واقع شده است که پس از عبور از غدیر به جحفه می رسند و سپس تا دریای سرخ ادامه پیدا می کنند و آب سیل ها را به دریاها می ریزد. در مناطق مختلف عربستان، غدیرهای زیادی در مسیر سیل ها وجود دارد که با نام گذاری از یکدیگر شناخته می شوند. این غدیر هم برای شناخته شدن از غدیرهای دیگر، به نام خم نامگذاری شد.

غدیر خم به علت وجود آب و چندین درخت کهنسال، محل توقف و استراحت کاروانیان بود. این سرزمین گرمایی طاقت فرسا و شدید دارد. فاصله میان مکه تا غدیرخم ۱۸۷ کیلومتر است و در جاده قدیم مکه به مدینه، پس از پیمودن یک مسیر ۱۷ کیلومتری به دو راهی جحفه و مسجد غدیر می رسیم که این مسجد اکنون در شهر رابغ قرار دارد. غدیر خم تا قبل از سال دهم هجرت، هیچ منزلت و شرافتی نداشت و از آنجا که گفته اند «شرف المکان بالمکین»، این منطقه پس از واقعه غدیر خم جایگاه ویژه ای نزد مسلمانان و به خصوص شیعیان یافت.

پیامبر اکرم(ص) پس از واقعه تاریخی غدیر خم دستور دادند تا در این منطقه مسجدی بنا شود تا موضوع غدیر خم به دست فراموشی سپرده نشود. پس از این که پیامبر اسلام (ص) موضوع جانشینی امیرالمومنین(ع) را اعلام کردند، آن حضرت به علی(ع) فرمان دادند تا مسجدی در آن منطقه بنا کند و امیرالمومنین(ع) بعد از رحلت پیامبر(ع) مسجد غدیر را در آنجا ساختند و این مسجد ۱۳قرن پا برجا بود ولی وهابیون بعد از به قدرت رسیدن، این مسجد را تخریب کرده و مسیر زایران بیت الله الحرام را که از این منطقه می گذشت ، تغییر دادند تا پیام غدیر منتقل نشود.

آثار مسجد غدیر که توسط پیامبر(ص) و اصحاب علامت گذاری شده بود؛ بار دیگر در زمان امیرالمومنین(ع) احیا شد ولی پس از شهادت آن حضرت، معاویه ساربانی را با ۲۰۰ نفر فرستاد تا آثار غدیر خم را با خاک یکسان کنند. در زمان های بعد بار دیگر مسجد غدیر بنا شد و از آنجا که در کنار جاده‏ حجاج قرار داشت محلی معروف بود و حتی تاریخ نگاران و جغرافی نویسان آن را نام برده و محل آن را تعیین کرده‏اند.

اسناد و شواهد تاریخی نشان می دهد که ائمه معصومین (ع) به اصحابشان سفارش اکید داشتند تا از زیارت مسجد غدیر غفلت نکنند. مثلا امام حسین (ع) در مسیر بازگشت از مکه به کربلا توقفی در غدیر داشتند و امام باقر و امام صادق (ع) به مسجد غدیر آمدند و جای جای مراسم غدیر را برای اصحابشان تشریح کردند. محدثان و علمای بزرگ نیز در غدیر حضور می‏ یافتند و ادای احترام می ‏کردند که می توان به علی بن مهزیار اهوازی اشاره کرد که در قرن سوم در سفر حج خود به مسجد غدیر آمده است و همچنین در کلام شیخ طوسی از قرن ششم و ابن حمزه از قرن هفتم و شهید اول و علامه حلی از قرن هشتم نام مسجد غدیر و تصریح به باقی بودن آثار آن در زمانشان تصریح شده است.
سید حیدر کاظمی از مراجع قرن سیزدهم در سال ۱۲۵۰ از وجود مسجد غدیر خبر داده و در آن زمان با آنکه جاده از غدیر فاصله داشته؛ ولی مسجد آن مشهور بوده است و محدث نوری نیز از وجود آن در سال ۱۳۰۰ خبر داده و شخصا در آن حضور یافته و اعمال آن را بجا آورده است.

بنابر این مسجد غدیر تا حدود ۱۰۰ سال پیش برپا بوده و با آنکه در منطقه‏ مخالفان بوده ولی رسما محل عبادت و به عنوان مسجد غدیر معروف بوده است تا آن که وهابی ها دو اقدام کینه توزانه برای از بین بردن مسجد غدیر انجام داد‏ند. از یک سو مسجد را خراب کرده و آثار آن را از بین بردند و از سوی دیگر مسیر جاده را طوری تغییر دادند که از منطقه‏ غدیر فاصله‏ زیادی پیدا کرده است.