سفر پزشکیان به روسیه؛ آغاز فصل تازه‌ای در روابط راهبردی تهران – مسکو

به گزارش خبرنگار سیاسی آباجان به نقل از ایرنا، تنها چند روز پیش از بازگشت دوباره ترامپ به کاخ سفید، رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان به روسیه می‌رود تا ضمن تجدید دیدار با همتای روسی خود، با امضای توافقنامه جامع همکاری‌های دو کشور گام بلندی در راستای تقویت و تعمیق روابط دوجانبه با این همسایه شمالی بردارد.

پزشکیان و پوتین پیش از این نخست در عشق‌آباد ترکمنستان و در حاشیه همایش بین‌المللی «ارتباط متقابل زمان‌ها و تمدن‌ها، مبنای صلح و توسعه» که به مناسبت سیصدمین سالگرد مختومقلی فراغی شاعر ترکمن برگزار ‌شد، و بار دیگر در کازان روسیه در چارچوب نشست سران کشورهای عضو بریکس یکدیگر را ملاقات کرده بودند، اما به اذعان کارشناسان این دیدار که سومین ملاقات دو رئیس‌جمهور در مدت کوتاه آغاز به کار پزشکیان و البته نخستین دیدار در قالب سفرهای دوجانبه است، از اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده و در این مقطع خاص قطعا پیام مهمی از «کرملین» به «کاخ سفید» مخابره خواهد کرد.

منافع مشترک مبنای توافق جامع

هم‌جواری جغرافیایی، مناسبات تاریخی، وجود گستره وسیعی از همکاری در عرصه‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و نظامی، روابط دو کشور را در جایگاه قابل‌توجهی در سپهر سیاست‌ خارجی طرفین قرار داده، تا آنجا که بدون اغراق امروز تهران و مسکو شریکی راهبردی برای هم به حساب می‌آیند. ضمن آنکه مواضع مشترک دو کشور درخصوص تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی به‌ویژه در سال‌های اخیر، منافع راهبردی مشترک متعددی برای دو طرف به همراه داشته و ایران و روسیه را در کنار هم در بلوک قدرت‌های نوظهور جای داده است.

همکاری روس‌ها با محور مقاومت در ماجرای مبارزه با داعش و تکفیری‌ها، و نیز عدم همراهی آن‌ها با بدعهدی‌های برجامی طرف‌های غربی و حتی وتوی قطعنامه‌های ضدایرانی شورای امنیت سازمان ملل و نیز رأی منفی آن‌ها به قطعنامه‌های شورای حکام، نمونه‌هایی از هم‌سویی عملکرد روسیه با منافع ملی ما در پروژه‌های گوناگون است که این کشور را به سطح یک دوست و شریک راهبردی برای جمهوری اسلامی ارتقاء داده است.

وجود این افق‌ها و منافع مشترک، دو طرف را بر آن داشت که تداوم، تثبیت و افزایش همکاری‌های دوجانبه را در چارچوب سندی بلندمدت و رسمی دنبال کنند که ماحصل آن شد «معاهده مشترک جامع راهبردی»، که مسعود پزشکیان رئیس‌جمهوری اسلامی ایران جمعه ۲۸ دی برای امضاء آن از تاجیکستان راهی مسکو می‌شود.

«معاهده مشترک جامع راهبردی» سطح وسیعی از همکاری‌های دوجانبه را شامل می‌شود و به نوعی در برگیرنده تمام آن حوزه‌هایی است که دو کشور می‌توانند در آن‌ها با یکدیگر تعامل داشته باشند.این سند راهبردی درواقع نسخه به روز شده توافقی است که بیست و چهار سال پیش ۲۰۰۱ (۱۳۷۹)، میان تهران و مسکو امضاء شد، لیکن رخداد تحولات اساسی در مناسبات بین‌الملل و نیز لزوم روزآمد کردن مفاد توافق، منجر به صورت‌بندی نسخه جامعی شد که تدوین اسناد آن در جریان سفر رئیس‌جمهورِ شهید آیت‌الله رئیسی به مسکو در دی ماه ۱۴۰۰ در دستورکار قرار گرفت.

گرچه هنوز جزئیات دقیقی از مفاد و محتوای این معاهده منتشر نشده، اما آن‌گونه که کارشناسان و برخی مقامات دو کشور اعلام کرده‌اند این توافق -که به گفته سفیر ایران در مسکو پیش‌نویس آن از جانب جمهوری اسلامی ارائه شده است- سطح وسیعی از همکاری‌های دوجانبه را شامل می‌شود و به نوعی در برگیرنده تمام آن حوزه‌هایی است که دو کشور می‌توانند در آن‌ها با یکدیگر تعامل داشته باشند.

توافقی برای همه حوزه‌های روابط دوجانبه

کاظم جلالی سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار آباجان به نقل از ایرنا درخصوص جزئیات این معاهده اظهار داشت: این موافقت‌نامه همه جوانب حوزه‌های روابط دو جانبه را در برمی‌گیرد؛ از جمله روابط سیاسی، ‌اینکه در ساختار قدرت، دیدگاه‌هایمان چگونه است و چگونه باید حرکت کنیم.

وی افزود: موافقت‌نامه جامع همکاری‌های دو کشور شامل یک مقدمه و ۴۷ ماده است و در نگارش آن، توازن و حفظ استقلال و احترام به تمامیت ارضی کشور مورد توجه بوده است.

سفیر کشورمان با بیان اینکه همکاری در حوزه فناوری به ویژه فناوری‌های نوین، امنیت اطلاعات و سایبری نیز در موافقت‌نامه جامع ایران و روسیه آمده است، تصریح کرد: همکاری در بخش انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای، مسائل دفاعی و نظامی و همکاری در مبارزه با تروریسم، مسائل محیط‌زیست و دریای خزر، مقابله با پولشویی و جرائم سازمان‌یافته، برخی دیگر از مفاد این موافقت‌نامه را تشکیل می‌دهند. (این گفت‌وگو را اینجا ببینید)

سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه کشورمان نیز شامگاه ۲۵ دی ماه در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری رسانه ملی امضای «معاهده مشترک جامع راهبردی» میان ایران و روسیه را از مهم‌ترین اهداف سفر رئیس جمهور به مسکو توصیف کرد و درباره آن گفت: یک معاهده کاملا همه‌جانبه و جامع است که همه ابعاد را در نظر می‌گیرد و هدف اصلی این است که به روابط دو کشور یک چشم‌انداز طولانی مدت داده و مشخص کند که دو کشور علاقمند هستند که با هم وارد همکاری‌های همه‌جانبه شوند. معاهده همه ابعاد روابط را در نظر می‌گیرد و اتفاقاً بعد اقتصادی آن خیلی قوی‌تر است که همه حوزه‌های مختلف تجارت، سرمایه‌گذاری، صنعت، کشاورزی گردشگری و ابعاد مختلف اقتصادی را در بر می‌گیرد. همچنین همکاری‌های قضایی بین دو کشور همکاری حقوقی و پارلمانی امنیتی و دفاعی هم در این معاهده در نظر گرفته شده است.

معاهده مشترک بر محور اصل توازن و رعایت منافع متقابل

رئیس دستگاه دیپلماسی با تصریح به این‌که «ما از روابط خود با روسیه راضی هستیم» بر لحاظ شدن اصل توازن در رعایت منافع طرفین در این قرارداد تأکید کرد و افزود: از دیگر ویژگی‌های این معاهده این است که بر اساس منافع متقابل تنظیم شده و هیچ چیز یک‌طرفه‌ای در آن وجود ندارد. در این معاهده هر تعهدی مورد اشاره قرار گرفته به صورت دوجانبه و دو طرفه است. متن معاهده از این جهت کاملاً متوازن است. اینطور نیست که مثلا ما تعهدی را یک‌طرفه قبول کرده باشیم و مابه‌ازایی نگرفته باشیم. (مشروح اظهارات وزیر خارجه را اینجا بخوانید.)

در آن طرف ماجرا سرگئی لاوروف همتای روس عباس عراقچی نیز بر اهمیت این معاهده تأکید و آن را توافقی «جدید و بزرگ» توصیف و تصریح کرد: متن آن مدت‌ها پیش آماده و توسط طرفین توافق شده، جامع، بلندمدت و چهار فصل است و از این نظر نیازی به هیچگونه اصلاحات ندارد.

لاوروف هدف این توافق را تثبیت قانونی پیشرفت بی‌سابقه در روابط دوجانبه اعلام کرد که در سال‌های اخیر حاصل شده و ورود این روابط به سطح شراکت استراتژیک را نشان می‌دهد.

وی هم‌چنین در پاسخ به نگرانی‌ها از ارتقای روابط ایران و روسیه ابراز داشت: این توافق، مانند توافق (اخیر روسیه)با کره شمالی، علیه هیچ کشوری نیست و ماهیت سازنده ای دارد و هدف آن تقویت توانایی‌های روسیه و ایران و دوستان ما در نقاط مختلف جهان است.

لاوروف خاطرنشان کرد: این موافقت‌نامه با هدف شتاب‌بخشی به توسعه مبادلات اقتصادی، حل مسائل اجتماعی در مناسبات دوجانبه و اطمینان از قابلیت دفاعی قابل اعتماد امضا خواهد شد. (متن کامل این خبر را اینجا ببینید.)

وقایع پیش آمده در عرصه روابط بین‌الملل در سال‌های اخیر نزدیکی هرچه بیشتر ایران و روسیه را در پی داشته و اعمال تحریم‌های یکجانبه غرب علیه این دو کشور و به تعبیر دیگر موضع تقریبا واحد غرب در برابر آن‌ها بر این نزدیکی افزوده و آن‌ها را در مجموعه‌ جدیدی از قدرت قرار داده که نظم مستقر نظام بین‌الملل را به چالش کشیده و بر آن است که ساختار تازه‌ای را در مناسبات بین‌الملل رقم بزند.

وزیر خارجه روسیه تأکید کرد: این توافق نامه بسیار جامع و کامل است و توجه ویژه ای به تقویت تعامل در راستای منافع صلح و امنیت در سطح منطقه و جهان دارد. این توافق نامه همچنین تمایل مسکو و تهران برای همکاری نزدیک‌تر در زمینه های امنیتی، دفاعی، مبارزه با تروریسم و ‌افراط گرایی و مقابله با بسیاری از چالش ها و تهدیدهای مشترک دیگر را نیز شامل می شود. (متن خبر را اینجا بخوانید.)

در راستای سفر رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به روسیه، هم‌چنین کرملین (ریاست‌جمهوری روسیه) با صدور بیانیه‌ای اظهار داشت: انتظار می‌رود دورنمای گسترش بیشتر همکاری های دوجانبه از جمله در زمینه تجارت و سرمایه گذاری، حمل و نقل و لجستیک و حوزه های بشردوستانه و همچنین موضوعات جاری در دستور کار منطقه ای و بین المللی در مذاکرات پوتین و پزشکیان مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

کرملین افزوده است: در ادامه این مذاکرات، ولادیمیر پوتین و مسعود پزشکیان موافقت‌نامه مشارکت راهبردی جامع روسیه و ایران را امضا و در جمع نمایندگان رسانه‌ها سخنانی مطرح خواهند کرد. (متن این خبر را اینجا بخوانید.)

دیمیتری پسکوف سخنگوی کرملین نیز در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار آباجان به نقل از ایرنا عنوان کرد: این موافقت‌نامه تمامی ابعاد روابط چندجانبه روسیه و ایران از تقویت همکاری‌ها در ابعاد نظامی، سیاسی، تجاری و اقتصادی تا توسعه روابط دوجانبه در زمینه‌های علمی، آموزشی، فرهنگی و فعالیت‌های بشردوستانه را در بر می‌گیرد. (متن گفت‌وگو را اینجا بخوانید.)

توافق جامع گامی در راستای مقابله با یکجانبه‌گرایی غرب

همان‌گونه که پیش‌تر نیز ذکر آن رفت، وقایع پیش آمده در عرصه روابط بین‌الملل در سال‌های اخیر نزدیکی هرچه بیشتر تهران و مسکو را در پی داشته و اعمال تحریم‌های یکجانبه غرب علیه این دو کشور و به تعبیر دیگر موضع تقریبا واحد غرب در برابر آن‌ها بر این نزدیکی افزوده و دو کشور را در مجموعه‌ جدیدی از قدرت قرار داده که نظم مستقر نظام بین‌الملل را به چالش کشیده و بر آن است که ساختار تازه‌ای را در مناسبات بین‌الملل رقم بزند؛ ساختاری در تقابل با یکجانبه‌گرایی غرب و مبتنی بر احترام به منافع ملی همه کشورها. حضور هم‌زمان ایران و روسیه در پیمان‌ها و سازمان‌های منطقه‌ایِ غیرغربی نظیر شانگهای و بریکس امری کاملا در این راستا به حساب می‌آید. و امضای توافقی جامع برای ارتقاء سطح همکاری‌های دوجانبه گام دیگر دو کشور برای مقابله با یکجانبه‌گرایی غرب و اعمال تحریم‌های آن‌هاست.

اما صرف‌نظر از ماهیت توافقنامه‌ای که جمعه به امضای رؤسای جمهور دو کشور می‌رسد، مقطع زمانی این رویداد نیز مورد توجه ویژه تحلیل‌گران بوده است؛ همزمانی آن با روی کار آمدن دوباره ترامپ، این پیام را برای آمریکا دارد که اولا ایران و روسیه فارغ از تحولاتی که در کاخ سفید رخ می‌دهد روابط دوجانبه خود را صرفا بر مبنای منافع متقابل مدیریت کرده و اجازه نمی‌دهند عوامل بیرونی مناسبات استراتژیک آن‌ها را متأثر کند.

ثانیا این پیام روشنی از طرف دولت چهاردهم است که اگر نیم‌نگاهی هم به مذاکره با غرب دارد، دوست و هم‌پیمان خود در دوران تحریم را از یاد نبرده و با لحاظ تجربه‌های پیشین بدعهدی طرف‌های غربی، مصمم است با طراحی سبدهای متعدد دیپلماسی از گذاشتن تخم‌مرغ‌های منافعش در یک سبد پرهیز کند تا از یک سوراخ واحد دوبار گزیده نشود!

نکته آخر این‌که تحلیل روابط ایران و روسیه همواره متأثر از مناسبات تاریخی این دو کشور بوده و برخی با ارجاع به حافظه تاریخی و یادآوری آن‌چه در ماجرای معاهداتی نظیر «گلستان» و «ترکمنچای» بر ملت ایران گذشته، با نگاهی آلوده به تردید به این رابطه پرداخته‌اند! اما واقع آن است که نظام کنونی حاکم بر روسیه امروز همان نسبتی را با حکومت‌های پیشین این کشور در عصر تزارها یا حتی کمونیست‌ها دارد که نظام اسلامی با رژیم طاغوت!

بنابراین تعمیم بدبینی رفتار تاریخی روس‌ها به مناسبات امروز چندان نمی‌تواند محلی از اعراب داشته باشد، خصوصا که در سال‌های اخیر همکاری‌های دوستانه روسیه با ایران در پروژه‌های متعددی از جمله پرونده هسته‌ای ایران و مبارزه با تروریست‌های تکفیری و همکاری در مقابله با تحریم‌های یکجانبه غرب، حسن‌نیت آن‌ها را برای تداوم روابطی پایدار و دوستانه و مبتنی بر حفظ منافع متقابل به اثبات رسانده است.

مضافا بر آن تردیدی نیست که همه کشورها به عنوان بازیگران عرصه سیاست بین‌الملل در دنیای امروز به هنگام شکل دادن به روابط خارجی خود اولین و بدیهی‌ترین اصلی را که مدنظر دارند، حفظ منافع ملی خود و تضمین منفعت وجود یک رابطه بر عدم آن است. طبیعی است که جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه نیز از این قاعده کلی مستثنی نبوده و هر یک با لحاظ این اصل راهبردی و با اهتمام جدی به حفظ منافع خود گام در راه رقم زدن فصل جدیدی از مناسبات دوجانبه‌ نهاده‌اند که ماحصل آن «معاهده مشترک جامع راهبردی» است و همچنان که از قول مسئولان دو کشور اشاره کردیم همه آن حوزه‌هایی که دو کشور می‌توانند در آن‌ها با یکدیگر تعامل داشته باشند را در بر می‌گیرد و قرار است به مدت طولانی اجرا شود.