باید از نمایش تصویر مادر ایده‌آل در سینما عبور کنیم/ زن فقط مادر نیست!

به گزارش آباجان به نقل از ایرنا از روابط عمومی، برنامه رادیویی «سینما زاویه» به مناسبت میلاد حضرت فاطمه (س)، میزبان منصوره سادات مرتضوی فعال و پژوهشگر زن و خانواده و زهرا اردکانی، پژوهشگر حوزه زنان بود. در ابتدا اردکانی به بازنمایی نقش مادر در سینما در چهار دهه گذشته و سینمای بعد از انقلاب اسلامی اشاره کرد و گفت: تاریخ سینمای ایران همواره متاثر از فضای اجتماعی سیاسی زمان خود بوده و بنابر این رویکرد می‌توان سوژه مادر را مورد مطالعه قرار داد.

این پژوهشگر اضافه کرد: در سینمای ایران دو دسته فیلم در ارتباط با سوژه مادر تولید شده؛ دسته اول مادر و مادری موضوع اصلی این فیلم‌ها بوده و کل طرح داستان حول محور نقش مادر شکل گرفته است. در دسته دوم سوژه مادر موضوع اصلی فیلم نیست اما به نحوی مادر و مادرانگی بازنمایی شده است. در فیلم‌هایی که قهرمان اصلی مادر است مانند فیلم «مادر» ساخته علی حاتمی، یا «باشو غریبه کوچک»، «گیلانه»، «میم مثل مادر»، «شیار۱۴۳» و… شمایل مادر تغییری نداشته و در همه این‌ها مادر اسطوره‌ای و ایده‌آل تصویر شده است. مادری که از خودگذشتگی بی حد و حصر و فداکاری و ایثار را در حد کمال خود دارد.

وی ادامه داد: اما در دسته دیگری از فیلم‌ها که مادر در مرکز اصلی داستان نیست، می‌توانیم تغییرات نقش مادر را مشاهده کنیم. در این دسته از ابتدای دهه ۶۰ تا انتهای دهه ۹۰ روند تغییر از سمت مادر ایده‌آل به مادری با مختصات واقعی‌تر را می‌بینیم. در فیلم‌های دهه ۹۰ مادری را می‌بینیم که ممکن است کامل نباشد و گاهی اشتباهاتی داشته باشد.

منصوره سادات مرتضوی در پاسخ به رویکرد انتقادی در پرداخت مادر اسطوره‌ای در سینمای ایران گفت: یکی از مولفه‌هایی که می‌توان سینمای ایران را با پسوند ملی خواند، بازنمایی شمایل مادر در آن است. به واسطه این‌که در ایران خانواده جایگاه ویژه‌ای دارد و پدر و مادر به عنوان قهرمانان آن خانواده در فرهنگ اصیل ما جای دارند. نقش سینما در بازنمایی نقش مادر و به تبع آن جایگاه خانواده برای نسل جدید اهمیت آن را دوچندان می‌کند.

مادری با تمایلات خودخواهانه

مرتضوی تغییر شمایل مادر در سینمای ایران را معلول تغییر نقش زن در جامعه ارزیابی کرد و گفت: از دهه‌هایی که فعالیت اجتماعی زنان در جامعه بیشتر شد، انگار مادر هم نقش و هویتی مستقل و زنانه به خود گرفت و دیگر جایگاه سنتی و اصیلی را که در فیلم‌های بعد از انقلاب می‌بینیم، به سختی می‌توان پیدا کرد. مادر فداکار و سراسر ایثار و مهربانی جای خود را به مادری داد که به دنبال تمایلات و خواسته‌های خودش است. در بعضی فیلم‌ها مادر برای مهاجرت از فرزند خود جدا می‌شود، روایت خیانت را میبینیم و یا خشونت که این‌ها همه سینمای ایران را از تصویر مادر رویایی جدا کرد. این در حالی است که در هالیوود می‌بینیم سیاست‌ها بر این محور استوار است که خانواده به نحوی بازنمایی شود که والدین قهرمان باشند.

گم شدن مادر معمولی

اردکانی در پاسخ به ضرورت بازنمایی مادر عصر کنونی بر مبنای واقعیات حال حاضر گفت: ما باید تلاش کنیم از «مادر ایده‌آل» عبور کنیم چون ایده مادر ایده آل به زنان ما خیلی فشار می‌آورد. شاید یکی از بزرگترین سوالاتی که در ذهن مادر ایرانی وجود دارد این است که آیا من مادر خوبی بودم؟ آیا توانسته‌ام به وظایف خودم عمل کنم؟ مادر عصر کنونی زیر فشار خط‌کش و متر و معیارهایی است که ما با بازنمایی مادر اسطوره‌ای ایجاد کردیم.

اردکانی با تاکید بر این‌که تصویر مادر معمولی در سینمای ایران گم شده است گفت: ما باید تصویر مادر معمولی را در سینما داشته‌باشیم تا فشار را از روی زنان برداریم. الان در فضای مجازی بسیاری از زنان خانه‌دار و مادرانی را می‌بینیم که زندگی واقعی را به اشتراک می‌گذارند. مادری که کامل نیست و ممکن است خسته شود و گاهی حوصله فرزندش را نداشته‌باشد. سینما اما با این روایت فاصله دارد و این فقط مسئله سینمای ایران نیست و در هالیوود هم حتی سلطه روایت از مادر ایده‌آل جریان دارد اما فیلم‌هایی وجود دارد که به تصویر مادری که کامل نیست پرداخته است؛ مانند فیلم مادران بد.

ارزش‌های نسبی چگونه روایت مادرانگی را مخدوش کرد؟

مرتضوی در پاسخ گفت: تمام فشارهایی که اشاره شد بر مادران وجود دارد و نمایش آن مشکلی ایجاد نمی‌کند. ما در جایی دچار مشکل می‌شویم که ارزش‌های ثابت فرهنگ خودمان را تبدیل به ارزش‌های نسبی می‌کنیم. تبدیل ارزش‌های ثابت مادرانگی به ارزش‌های نسبی باعث می‌شود که نتوانیم این ارزش‌ها را به نسل بعد منتقل کنیم.

مرتضوی با انتقاد از تصویر فعلی مادر در سینمای کنونی و شبکه خانگی گفت: چه چیزی باعث شده تا ما از مادر اصیل ایرانی به تصویر فعلی مادر در سریال‌های شبکه خانگی و سینمای کنونی برسیم؟ ما چند فیلم مانند «در آغوش درخت» داریم که توانسته تا حدودی کارکرد مادر در خانواده را بدون شعار نشان بدهد؟ در وضعیتی که ناامیدی در مسائل سیاسی و اجتماعی بر مردم ایجاد شده، نقش سینما کجاست که بتواند امید و نشاط را در مردم به وجود آورد؟

زهرا اردکانی در نقد بازنمایی زن در جایگاه مادرانگی گفت: در سینما اغلب زن را در جایگاه مادری تصویر می‌کنند و یا شکل تکامل‌یافته زن را در مادری تعریف می‌کنند. من به این رویکرد نقد دارم، خصوصا در زمانی که تعداد قابل توجهی از دختران هم‌عصر ما به اجبار نتوانستند ازدواج کنند و تشکیل خانواده دهند و زنانی داریم که امکان مادر شدن ندارند. تصویر تکامل زن در لباس مادری، باز هم به قشری از زنان فشار ایجاد می‌آورد و این احساس کمبود و خلا را در آنان ایجاد می‌کند چون نتوانستند مادر شوند؛ در حالیکه باید بپذیریم سرنوشت زنان متنوع است.

منصوره سادات مرتضوی در باب تصویر تکامل زن در مادرانگی گفت: نقش زن در خانواده باید دیده شود، یک زمانی مادر است، یک زمانی همسر و یک زمانی دختر. چیزی که ما در آن نقص داریم، درست نشان ندادن تصویر است و سینما باید این نقص را جبران کند.

برنامه رادیویی سینمازاویه به تهیه‌کنندگی رقیه پرندآور یکشنبه‌ها از ساعت ۲۲ روی آنتن شبکه رادیویی گفت‌وگو می‌رود.