پیش‌روی فرونشست زمین در خراسان جنوبی؛ وقتی استخوان‌های زمین می‌شکند

به گزارش آباجان به نقل از ایرنا خراسان جنوبی مهر امسال بیست و سومین سال خشکسالی را هم پشت سر گذاشت و به دلیل تبعات ناشی از بحران خشکسالی در ۲ دهه اخیر برداشت از آب‌های نیمه عمیق و عمیق افزایش یافته که حاصل آن پدیده فرونشست زمین در دشت‌های این استان پهناور بوده است.

فرونشست زمین که به عنوان «زلزله خاموش» از آن یاد می‌شود، به دلیل اضافه برداشت آب از دشت‌ها از سال‌ها پیش گریبانگیر خراسان جنوبی شده و احتمال تشدید آن به دلیل تداوم خشکسالی‌ ۲۳ ساله در تمامی دشت‌های استان خراسان جنوبی وجود دارد.

سال‌هاست که در اثر نرسیدن خون به رگ‌های دشت‌های خراسان جنوبی به ویژه دشت سرایان و فردوس اسکلت و بنیه بدنی آن ها در حال تحلیل و از بین رفتن است اما از آن مقدار بنیه‌ای که داشته‌اند هم با حفر چاه‌های عمیق و کف شکنی دیگر چیزی باقی نمانده و به همین دلیل دیگر توانی برای این که نم پس دهند، ندارند و از درون پوک شده‌اند به طوری که هر روز در نقطه ای از دشت‌های استان شاهد گسست و فرونشست زمین هستیم و می‌توان فریاد زمین را با شکاف‌های عمیقی که در روی آن ایجاد شده با چشم و گوش شنید و دید.

براساس اعلام رئیس حوزه آبریز فلات مرکزی و شرقی کشور دشت‌های ممنوعه بحرانی استان از هشت محدوده به ۱۴ محدوده در سال جاری افزایش یافته است و براساس آخرین آمار از مجموع ۳۵ دشت یا محدوده مطالعاتی متولی در خراسان جنوبی ۹ دشت فاقد تخصیص، ۱۴ دشت ممنوعه بحرانی و ۱۲ دشت ممنوعه بوده‌ است.

روند رو به رشد فرونشست زمین در خراسان جنوبی نشان‌دهنده تاثیرات بلندمدت برداشت بی‌رویه از منابع آبی است و تشدید آن در برخی مناطق، تهدید جدی برای آینده اقتصادی و زیست‌ محیطی استان خواهد داشت.

سالانه ۹۰۵ میلیون متر مکعب از منابع آب زیرزمینی خراسان جنوبی برداشت می‌شود که به دلیل اضافه برداشت ۱۲۸ میلیون مترمکعبی، سالانه این منابع ۲۲ سانتیمتر افت دارد.

همچنین کسری مخزن تجمعی خراسان جنوبی در ۳۰ سال اخیر چهار میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب است که این کسری مخزن به دلیل اضافه برداشت از منابع آبی استان در سال‌های متوالی ایجاد شده و کاهش کیفیت منابع آب را نیز در پی داشته است.

به گفته کارشناسان کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی در نتیجه برداشت‌های بی‌رویه، مهمترین دلیل فرونشست زمین در خراسان جنوبی است، این پدیده سال ۱۳۹۴ در مسیر آیسک به فردوس و اطراف این جاده اولین بار مشاهده شد و در مجاورت این راه ارتباطی به طور وسیع گسترش یافت که امروز هم با پیشروی، سطح وسیعی از منطقه را با زخم‌های عمیق درگیر کرده است.

کارشناسان حوزه آب در خراسان جنوبی بر این باورند که فرونشست زمین در اکثر دشت‌های استان رخ می‌دهد چرا که کسری مخزن زیادی در محدوده‌های مطالعاتی این استان هر سال ایجاد می‌شود و کماکان سطح آب زیرزمینی در حال افت است و تشدید فرونشست زمین در خراسان جنوبی از این جهت خطر جدی محسوب می‌شود که شاخص آسیب‌پذیری فرونشست دشت‌های استان ۲ برابر میانگین کشور است.

سست شدن پایه زمین هشداری است که دیگر آبی برای مکیدن درآن نیست، باید درست و بهینه مصرف کرد زیرا بیم آن می‌رود که در آینده نه چندان دور دیگر دشت‌های خراسان جنوبی که مانند بیماری در حال احتضار به سر می‌برند مرگ خود را با همین شکاف‌ها نشان دهند.

فرونشست زمین در ۱۷ محدود مطالعاتی خراسان جنوبی

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی در گفت و گو با خبرنگار آباجان به نقل از ایرنا در تشریح وضعیت فرونشست زمین در دشت‌های استان گفت: برداشت بیشتر از آب قابل برنامه‌ریزی و کاهش شدید بارندگی‌های سبب بروز پدیده فرونشست در ۱۷ محدوده مطالعاتی خراسان جنوبی از جمله سرایان، سده، بیرجند، چاهک موسویه، طبس، مختاران، سهل‌آباد و خضری شده است.

عباس سارانی افزود: بیشترین درصد فرونشست زمین در دشت‌های خضری، سرایان و طبس مشاهده شده است.

وی کاهش شدید آبدهی و معیوب شدن چاه‌ها، نوکنی و جا به جایی چاه و تحمیل هزینه هنگفت بر کشاورز، ایجاد شکاف و فرو چاله، از بین رفتن زمین‌های کشاورزی و تغییر شکل آبراهه‌ها، تشدید فرسایش و وقوع پدیده گرد و خاک، فقر و مهاجرت را از عوارض مشهود فرونشست زمین ذکر کرد.

سارانی با بیان اینکه براساس اعلام رئیس حوزه آبریز فلات مرکزی و شرقی کشور دشت‌های ممنوعه بحرانی استان از هشت محدوده به ۱۴ محدوده در سال جاری افزایش یافته است، بیان کرد: براساس آخرین آمار از مجموع ۳۵ دشت یا محدوده مطالعاتی متولی در خراسان جنوبی ۹ دشت فاقد تخصیص، ۱۴ دشت ممنوعه بحرانی و ۱۲ دشت ممنوعه بوده‌ است.

وی عنوان کرد: ۹ دشت فاقد تخصیص آب در خراسان جنوبی، بیشتر در حاشیه کویر و فاقد سکونت قرار دارد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با اشاره به اینکه کسری مخزن منابع آب زیرزمینی استان در سال آبی گذشته برابر با ۱۲۸.۸ میلیون متر مکعب و متوسط افت سطح آب در دشت‌های خراسان جنوبی نیز در سال آبی مذکور ۲۲ سانتیمتر است، افزود: بیشترین میزان افت در سال آبی گذشته مربوط به دشت سده با ۷۵ سانتیمتر است همچنین دشت‌های بیرجند و خضری جنوبی به ترتیب با ۵۱ و ۴۷ سانتیمتر در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

سارانی اظهار کرد: کسری مخزن تجمعی خراسان جنوبی در ۳۰ سال اخیر به بیش از چهار میلیارد و ۲۰۰ متر مکعب مترمکعب رسیده که برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی علاوه بر کمیت، کیفیت منابع را نیز تحت تاثیر قرار داده‌ است.

وی افزود: براساس استانداردهای جهانی سالانه ۴۰ درصد حجم ورودی آب به سفره‌های زیرزمینی را می‌توانیم برداشت کنیم که در خراسان جنوبی به مرحله فوق بحران رسیده‌ایم چرا که ما سالانه ۱۶۲ درصد آب قابل برنامه‌ریزی را برداشت می کنیم.

شاخص آسیب پذیری دشت‌های خراسان جنوبی ۲ برابر میانگین کشوری

سارانی با ذکر این نکته که فرونشست زمین مانند زلزله یا سیل سر و صدا ندارد و به شکل خزنده و تدریجی در زمین رخ می‌دهد، بیان کرد: با این حجم برداشت از منابع آب زیرزمینی، پدیده فرونشست زمین در دشت‌های دیگر استان نیز رخ خواهد داد چرا که کسری مخزن زیادی در محدوده‌های مطالعاتی استان هر سال ایجاد می‌شود و کماکان سطح آب زیرزمینی در حال افت است.

وی گفت: تشدید فرونشست زمین در خراسان جنوبی از این جهت خطر جدی محسوب می‌شود که شاخص آسیب‌پذیری فرونشست دشت‌های استان ۲ برابر میانگین کشور است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی اظهار کرد: با توجه به استمرار بیش از ۲ دهه شرایط خشکسالی در استان، مقایسه میزان بارش در ۲ بازه ۲۰ ساله اخیر با ۲۰ ساله قبل‌تر آن نشان دهنده کاهش ۲۳ درصدی میزان بارش و کاهش بیش از ۵۰ درصدی میزان روان آب‌های سطحی است که اثرات منفی آن بر روی منابع زیرزمینی به وضوح قابل مشاهده است.

سارانی یادآور شد: در این مدت آبدهی قنوات ۲۲ درصد، چشمه‌ها ۴۰ درصد و چاه‌ها ۲۴ درصد کاهش یافته است.

وی عنوان کرد: براساس آمار شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی میزان وابستگی به منابع آب زیرزمینی در این استان ۹۵درصد و وابستگی به آب‌های سطحی پنج درصد است در حالی که وابستگی به منابع آب زیرزمینی در کشور ۵۵ درصد و وابستگی به آب‌های سطحی ۴۵ درصد اعلام شده است.

وی یکی از مهمترین راهکارهای برای مقابله با فرونشست زمین را اجرای طرح سازگاری با کم آبی اعلام کرد و گفت: در مجموع این طرح از برنامه سالانه خود عقب است که باید با همکاری همه متولیان این سند براساس هدف گذاری انجام شده، اجرایی شود.

پدیده فرونشست زمین یکی از خطرات و مسائل مهم در خراسان جنوبی

با توجه به تداوم خشکسالی حجم اضافه برداشت و افت منابع در سال آبی گذشته افزایش یافت که احتمال فرونشست را در دشت‌های استان بیشتر خواهد کرد و عضو هیات علمی دانشگاه بیرجند در این باره بیشتر توضیح داد.

دکتر محمدمهدی خطیب گفت: با توجه به خشکسالی‌های اخیر که در کشور به‌ویژه در خراسان جنوبی رخ داده و به دلیل اضافه برداشت، پدیده فرونشست به صورت محسوس و غیرمحسوس در دشت‌های مختلف استان شروع شده که در برخی دشت‌ها از جمله دشت سرایان به صورت محسوس مشاهده شده و در حال تشدید است.

وی افزود: پدیده فرونشست زمین یکی از خطرات و مسائل مهم در خراسان جنوبی است و وقوع فرونشست در هر کدام از دشت‌های استان که برداشت آب بیشتر از حجم ورودی باشد، محتمل است.

دکترای زمین‌شناسی بیان کرد: در برخی دشت‌های استان این پدیده به صورت محسوس مشاهده نمی‌شود اما در دشت‌های مختاران و سرایان به‌صورت محسوس رخ داده و قابل مشاهده است.

وی گفت: اضافه برداشت زیاد آب در سال آبی گذشته به دلیل خشکسالی، تاثیر زیادی در تشدید پدیده فرونشست در دشت‌های استان دارد و در مجموع هرچه اضافه برداشت از منابع آب زیرزمین بیشتر شود، احتمال تشدید این پدیده خطرناک هم بیشتر است.

خطیب اظهارکرد: پدیده فرونشست زمانی اتفاق می‌افتد که ما آب‌های زیرزمینی را بیش از مقدار ورود به آبخوان‌ها برداشت کنیم، اضافه برداشت باعث کاهش حجم آب در آبخوان می‌شود و با کاهش حجم آب در آبخوان، سطح زمین به سمت پایین فرو می‌رود که اصطلاحا به آن “فرونشست زمین” می‌گویند.

فرونشست زمین بازگشت‌پذیر نیست

وی با تاکید بر اینکه پدیده فرونشست زمین بازگشت‌پذیر نیست افزود: با بارندگی‌های مناسب در سال‌های آتی وضعیت به گونه‌ای نیست که این پدیده به حالت اولیه برگردد و تخریب زمین ناشی از فرونشست پدیده‌ ماندگار است.

استاد دانشگاه بیرجند گفت: خطر جدی فرونشست زمین این است که با افزایش بارندگی‌ها و ورودی آب به آبخوان‌ها این پدیده به حالت اولیه بر نمی‌گردد، پس باید پدیده فرونشست زمین در خراسان جنوبی جدی گرفته شود.

وی افزود: فرونشست زمین یک پدیده برگشت‌ناپذیر است اما می‌توان با برنامه‌ریزی صحیح و انجام اقدامات لازم از پیش‌روندگی آن جلوگیری کرد.

خطیب تصریح کرد: این پدیده خطرات زیادی از جمله پارگی زمین، تخریب منازل مسکونی، مزارع و باغات کشاورزی و فرسایش خاک را به دنبال دارد.

وی درباره راهکارهای مقابله با فرونشست زمین گفت: راهکار فوری برای جلوگیری از گسترش فرونشست، جلوگیری از حفر بیش از حد چاه‌های زیرزمینی و مدیریت مصرف آب زیرزمینی در استان است.

دکترای زمین‌شناسی اظهارکرد: باید دقت کرد که فرونشست یک پدیده تدریجی است و از آن به عنوان مرگ و تخریب تدریجی زمین هم یاد می‌شود.

واقعیت این است که حال سفره‌های آب زیرزمینی خراسان جنوبی و دشت‌های منطقه مساعد نیست و همین که سالانه تا حدود ۲۲ سانتیمتر سطح آب در این منطقه کاهش می‌یابد و هیچ حوزه آبریز فرادستی هم ندارد، وقوع رخدادهایی چون فرونشست، تخریب منازل و راه‌ها، خشکی باغات و مزارع و حتی کمبود آب آشامیدنی در سال‌های آینده را محتمل می‌کند.

کارشناسان و محققان صنعت آب تغییر الگوی کشت، استفاده از روش‌های نوین آبیاری، تغییر الگوی مصرف آب در صنعت، استفاده از چرخه‌های بسته آب در راستای کاهش بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی و آگاه سازی مردم نسبت به الگوی مناسب مصرف را جمله مهمترین راهکارها و راه حل‌ها برای مدیریت پدیده فرونشست بیان کردند.

دشت‌های خراسان جنوبی که روزگاری آب‌های زیرزمین و قنات‌های پرآب این دشت‌ها زبانزد بود در حال فرو رفتن است که اهتمام به خطر فرونشست باید به صورت جدی مورد توجه مسئولان و مردم قرار گیرد.