حکمت تمثیل امام علی و اهل بیت به «نور»

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری آباجان به نقل از تسنیم، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم‌السلام دارای ویژگی‌های آسمانی و جنبه‌های معنوی خاصی هستند که فراتر از درک معمول بشری است. یکی از مهم‌ترین این جنبه‌های معنوی، «نورانیت» ایشان است که در روایات متعددی بر آن تأکید شده است. بر اساس این روایات، ایمان به جنبه‌ی نورانی آن بزرگواران از ارکان اساسی اعتقادات شیعه است و معرفت و درک این نورانیت، موجب تقرب به خداوند متعال و بهره‌مندی از فیوضات معنوی ایشان می‌شود. این ویژگی درباره امیرالمؤمنین علیه‌السلام جلوه‌ی خاصی دارد.

شاید از مهم‌ترین آیاتی که اشاره به جنبه‌ی نورانیت اهل بیت وحی علیهم‌السلام به ویژه امیر مؤمنان علیه‌السلام می‌کند، آیه‌ی ۳۵ سوره نور باشد که به آیه‌ی نور مشهور است. در این آیه می‌خوانیم: «اللهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فی زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ یَکادُ زَیْتُها یُضی‌ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ یَهْدِی اللهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلیمٌ؛ یعنی خداوند نور آسمان‌ها و زمین است؛ و مَثَل نورش همانند چراغدانى است که در آن چراغى [پرفروغ] باشد، آن چراغ در حبابى قرار گیرد، حبابى [شفاف و درخشنده] همچون ستاره‌اى فروزان، چراغى که افروخته مى‌شود از [روغن] درخت پربرکت زیتونى که نه شرقى است و نه غربى؛ روغنش [آنچنان صاف و خالص است که] نزدیک است بدون تماس با آتش شعله‌ور شود؛ نورى است بر فراز نورى؛ و خدا هرکس را بخواهد با نور خود هدایت مى‌کند، و خدا براى مردم مثل‌ها مى‌زند و خداوند به هر چیزى داناست.»

احادیث متعددی درباره تأویل این آیه به اهل بیت وحی نسبت داده شده است، از جمله آنکه عبدالله بن جندب از امام رضا علیه‌السلام درباره این آیه پرسید و ایشان ضمن بیان فضائلی از جایگاه عترت، فرمود:
مَثَلُنَا فِی کِتَابِ اللَّهِ کَمَثَلِ الْمِشْکَاهًِْ وَ الْمِشْکَاهًُْ فِی الْقِنْدِیلِ فَنَحْنُ الْمِشْکَاهًُْ فِیهَا الْمِصْبَاحُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ الْمِصْباحُ فی زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ لَا دَعِیَّهًٍْ وَ لَا مُنْکَرَهًٍْ یَکادُ زَیْتُها یُضی‌ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ إِمَامٌ بَعْدَ إِمَامٍ یَهْدِی اللهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلیمٌ فَالنُّورُ عَلِیٌّ یَهْدِی اللَّهُ لِوَلَایَتِنَا مَنْ أَحَبَّ»؛

یعنی مثل ما در کتاب خداوند مانند مشکاتی است که در قندیل باشد، مشکات ما هستیم، و مصباح محمّد رسول خداست که در میان آبگینه، مانند ستاره فروزان می‌درخشد. قرآن نوریست بالای نوری، و خداوند با نور هدایت خود هرکس را بخواهد هدایت می‌کند. پروردگار برای مردم مثل‌ها می‌زند و او بر هرچیزی قادر است، پس نور، علی است، و خداوند به ولایت ما هرکس را بخواهد هدایت می‌کند. (تفسیر القمی، ج‏۲، ص۱۰۴)

آیه‌ی دیگری که طبق احادیث اشاره به جنبه‌ی نورانیت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و اهل بیت وحی دارد، آیه۱۵۷ سوره اعراف است. خداوند در این آیه می‌فرماید: «فَالَّذینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ‏ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛ یعنی کسانى که به او (پیامبر) ایمان آوردند و او را [ در برابر دشمنان ] حمایت کردند و یاری‌اش دادند و از نورى که بر او نازل شده پیروى کردند، آنها همان اهل فلاح و رستگاری‌اند.

در این آیه، شرط رستگاری پس از ایمان و حمایت و نصرت رسول‏‌الله صلی الله علیه و آله و سلم، تبعیت از نوری است که بر نبی خدا نازل شده است. امام باقر علیه‌السلام فرمود آن نور، «هو أمیر المؤمنین‏ و الأئمّة علیهم‌السلام» هستند. (تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص۱۸۵) امام صادق علیه‌السلام نیز فرمود «النُّورُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ- عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةُ ع.» یعنی «نور» (که به صورت معرفه آمده است) در این موضع، علی امیرالمؤمنین علیه‌السلام و ائمه هستند. (الکافی (ط – الإسلامیة)، ج‏۱، ص۱۹۴)

اما ریشه‌ی این نورانیت کجاست؟ آیا این مثَل‌ها صرفاً تمثیل هستند یا صرفاً یک مفهوم مجازی است که برای بیان عظمت و هدایتگری اهل بیت علیهم‌السلام به کار رفته، یا حقیقتی ورای محسوسات دارد و ریشه در عالم غیب دارد؟ با مرور روایات در می‌یابیم که جنبه‌ی نورانیت رسول خدا و امیرالمؤمنین و ائمه اطهار ریشه در عرش خدا دارد.

از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود:

«هنگامی که خداوند ابراهیم خلیل را خلق کرد، برای چشمانش مکاشفه‎ای قرار داد؛ پس ابراهیم نوری از سوی عرش دید و فرمود خدایا و سرورم این نور چیست؟ خداوند فرمود «یَا إِبْرَاهِیمُ هَذَا مُحَمَّدٌ صَفِیِّی‏؛ ای ابراهیم، این (نور) محمد برگزیده من است». ابراهیم فرمود در سوی دیگر عرش نور دیگری می‎بینم؛ خداوند فرمود این (نور) علی است، نصرت‎کننده دین من. مجدداً ابراهیم فرمود خدایا من در دو طرف این دو نور، نور سومی می‎بینم که در کنار آن دو نور قرار دارد. خداوند فرمود: «یَا إِبْرَاهِیمُ هَذِهِ فَاطِمَةُ تَلِی أَبَاهَا وَ بَعْلَهَا فَطَمَتْ مُحِبِّیهَا مِنَ النَّار؛ ای ابراهیم این (نور) فاطمه است که از پدر و همسرش متابعت می‎کند، پس محبان او را از آتش جدا کردم.» در ادامه این روایت ابراهیم علیه‌السلام تک تک انوار اهل‎ بیت علیهم‌السلام را می‎بیند و خداوند به اسم، آنها را معرفی می‎کند. (الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیهما السلام (لابن شاذان القمی)، ص ۱۸۶)

بنابراین، تمثیل اهل‌بیت علیهم‌السلام به «نور» جنبه‌ای حقیقی دارد و ریشه در عالم عرش الهی یافته است. استفاده از این مفهوم در مورد اهل‌بیت بر اساس حکمت الهی است؛ به این معنا که همان‌گونه که نور دارای ویژگی‌هایی است، این ویژگی‌ها در مورد آن انوار مقدس نیز صدق می‌کند. نور، لطیف و غیرقابل تجزیه است؛ روشنی‌بخش بوده و مسیر هدایت را آشکار می‌کند؛ تاریکی‌ها و ابهام‌ها را از میان برمی‌دارد و همواره به منبع اصلی خود (عرش الهی) متصل است. افزون بر این، نور عامل حیات و رشد است، چنان‌که اهل‌بیت علیهم‌السلام نیز سرچشمه حیات معنوی و هدایت و رشد انسان‌ها هستند. همان‌گونه که نور در همه جا نفوذ می‌کند و هیچ مانعی قادر به بازداشتن آن نیست، تعالیم اهل‌بیت نیز فراگیر و فراتر از محدودیت‌های زمانی و مکانی است. نور سبب از بین رفتن سردرگمی و آشفتگی است و اهل‌بیت نیز با علم و حکمت خود، آشفتگی‌های فکری و معنوی را از میان می‌برند.

انتهای پیام/