آسمان آفریقا برای ایران همرنگ بقیه دنیا

بخش‌های وسیعی از قاره پهناور آفریقا به دلیل دور ماندن از فرایند توسعه در سده‌های گذشته، سالیان دراز استعمارگریِ کشورهای غربی و بی‌ثباتی پسااستعماری در تاریخ معاصر آفریقایی‌ها، همچنان از کم‌توسعه‌یافته‌ترین نواحی جغرافیای بین‌الملل محسوب می‌شود. این در حالی است که بسیاری از کشورهای این قاره به دلیل غنای سرزمینی، منابع بکر، جمعیت قابل توجه، بازار مصرف بزرگ و همچنین عطش جبران عقب‌ماندگی‌های تاریخی، مقاصدی مهم برای سرمایه‌گذاری خارجی به شمار می‌آیند.

آفریقا بیش از یک چهارم زمین‌های قابل کشت جهان را در خود جای داده است. همچنین یازده کشور آفریقایی در میان ۱۰ تولیدکننده برتر مواد معدنی مختلف جای دارند و به همین دلیل کارشناسان معتقدند آفریقا چشم‌اندازهای امیدوارکننده‌ای برای سرمایه‌گذاری در اختیار سایر مناطق جهان قرار می‌دهد.

عقب‌نشینی غربی‌ها از سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگ زیرساختی در آفریقا و ناامیدی رهبران آفریقایی از وعده‌های غرب، فضا را برای سایر قدرت‌های اقتصادی جهان بازتر کرده است

«بنیاد کارنگی» در گزارشی در سپتامبر ۲۰۲۴ درباره فرصت‌های سرمایه‌گذاری در این قاره نوشت: آفریقا بیشترین پتانسیل را نسبت به هر منطقه دیگر در جهان برای انرژی‌های تجدیدپذیر دارد. تلاش اقتصادهای آفریقایی برای کاهش صادرات مواد خام و تولید کالاهایی با ارزش افزوده در داخل قاره که نیازمند احداث زیرساخت‌های کلان، ورود فناوری‌های پیشرفته و راه‌اندازی واحدهای صنعتی خرد و کلان است، مزایای سرمایه‌گذاری در این قاره را به شدت افزایش داده است.

گروه «بانک توسعه آفریقا» نیز در جدیدترین گزارش خود از چشم‌انداز اقتصاد کلان قاره اعلام داشته که آفریقا ۱۱ کشور از ۲۰ اقتصاد با سریع‌ترین رشد در جهان را در سال ۲۰۲۴ به خود اختصاص داده و پیش‌بینی کرده پس از آسیا، دومین قاره از نظر رشد اقتصادی شتابان باقی خواهد ماند.

با توجه به این شرایط و به طور ویژه طی یک دهه گذشته، قدرت‌های اقتصادی جهان و حتی قدرت‌های منطقه‌ای به سمت بهره‌جویی از مزایای قاره آفریقا خیز برداشته‌اند و رقابت نسبتا شدیدی نیز میان آنها برای سرمایه‌گذاری در جریان است.

روزنامه «فایننشیال تایمز» در گزارشی در این باره می‌نویسد «قاره آفریقا به ندرت در صدر اولویت‌ها و مرکز توجهات جهانی قرار می‌گیرد.» با این حال و به رغم فقدان نفوذ آشکار اقتصادی یا استراتژیک، بسیاری از کشورهای آفریقایی مورد توجه دولت‌های مختلف جهان هستند که کارشناسان آن را علاقه زیاد «قدرت‌های میانی» برای سرمایه‌گذاری در قاره آفریقا خوانده‌اند.

از دلایل این وضعیت می‌توان به نگاه منفی آفریقایی‌ها به قدرت‌های اروپایی اشاره کرد. در شرایطی که ملت‌های آفریقایی نگاه مثبتی به کشورهای غربی به ویژه دولت‌های اروپایی ندارند، قدرت‌های اقتصادی منطقه‌ای فرصت را غنیمت شمرده و در حال تقویت حضورشان در کشورهای آفریقایی هستند. فرانسه و انگلیس به دلایل تاریخی و البته مداخله در سیاست و تجارت آفریقا قادر به تجدید جایگاه پیشینشان نیستند. طی سال‌های اخیر موج ضدفرانسوی در برخی کشورهای آفریقایی به راه افتاده و نیروهای نظامی فرانسوی از کشورهای بورکینافاسو، نیجر و مالی بیرون رانده شده‌اند. از سوی دیگر عقب‌نشینی غربی‌ها از سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگ زیرساختی در آفریقا و ناامیدی رهبران آفریقایی از وعده‌های غرب، فضا را برای سایر قدرت‌های اقتصادی جهان بازتر کرده است.

به گزارش گاردین، امارات بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ بیش از ۱۱۰ میلیارد دلار در کشورهای آفریقایی سرمایه‌گذاری کرده که ۷۲ میلیارد دلار از آن در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر است

فرصت‌های آفریقا برای دیگران

کشورهایی مثل ترکیه، امارات، برزیل و عربستان نگاه ویژه‌ای به قاره آفریقا دارند و در شرایطی که عقب‌نشینی برخی دولت‌های غربی از کشورهای آفریقایی حفره‌های بزرگی را در زمینه تامین منابع مالی در آفریقا به وجود آورده، سرمایه‌گذاری این قدرت‌های میانی می‌تواند نیاز رهبران آفریقایی به منابع مالی و فناوری‌های مورد نیاز را پر کند.

«گاردین» در گزارشی به بررسی سرمایه‌گذاری امارات متحده عربی در آفریقا پرداخته و نوشته است: امارات به بزرگترین حامی پروژه‌های تجاری جدید در آفریقا تبدیل شده است. بر اساس آمارهای منتشر شده، امارات بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ بیش از ۱۱۰ میلیارد دلار در کشورهای آفریقایی سرمایه‌گذاری کرده که ۷۲ میلیارد دلار از آن در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر است. جذابیت آفریقا برای امارات و همچنین علاقه روزافزون کارآفرینان آفریقایی به این شیخ‌نشین خاورمیانه‌ای، امارات را در صدر کشورهای حاشیه خلیج فارس از نظر سرمایه‌گذاری در آفریقا قرار داده است.

ترکیه نیز در کنار امارات در حال تقویت روابط همه‌جانبه خود با چندین کشور آفریقایی و تلاش برای افزایش نفوذ تجاری و اقتصادی خود است. آنکارا برای تقویت نفوذ خود در قاره آفریقا در حال رقابت با چین و روسیه و یافتن نقش خود در این حوزه پهناور است. دولت ترکیه سرمایه‌گذاری خارجی را کوتاه‌ترین راه برای افزایش حوزه نفوذ خود در آفریقا قرار داده است. این کشور حجم تجارت خود با کشورهای آفریقایی را از ۵.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ به بیش از ۴۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ افزایش داده است.

«دویچه وله» با اشاره به نگاه ویژه ترکیه به آفریقا می‌نویسد، در دو دهه گذشته ترکیه تعداد سفارتخانه‌های خود در آفریقا را از ۱۲ سفارت در سال ۲۰۰۲ به ۴۴ سفارت در سال ۲۰۲۲ افزایش داده است. شرکت هواپیمایی ترکیه، ترکیش ایرلاینز، به ۶۲ مقصد آفریقا پرواز دارد و ۳۸ کشور آفریقایی سفارت‌خانه‌ها و کنسولگری‌هایی در آنکارا تاسیس کرده‌اند.

در کنار حضور بازیگران نوظهور در قاره آفریقا، قدرت‌های بزرگ اقتصادی مانند چین و آمریکا و حتی روسیه نیز به عنوان بازیگران سنتی در حال تقویت جایگاهشان در قاره آفریقا هستند. چین و آمریکا در کنار اهداف اقتصادی، اهداف پنهان امنیتی و نظامی را هم در آفریقا دنبال می‌کنند و رقابت گسترده‌ای میان پکن و واشنگتن در این زمینه در زمین آفریقا برقرار است.

ترکیه حجم تجارت خود با کشورهای آفریقایی را از ۵.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ به بیش از ۴۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ افزایش داده است

پروژه «راه آهن لوبیتو» ابتکار ایالات متحده برای بازسازی زیرساخت‌های یک مسیر ریلی است که سه کشور زامبیا، کنگو و آنگولا را به یکدیگر متصل خواهد کرد. «یورونیوز» با اشاره به سفر اخیر «جو بایدن» رئیس جمهور آمریکا به آفریقا گزارش داد پروژه راه‌آهن لوبیتو با هدف تقویت و پیشبرد حضور آمریکا در منطقه‌ای انجام می‌شود که سرشار از مواد معدنی حیاتی برای تولید باتری خودروهای برقی، دستگاه‌های الکترونیکی و فناوری‌های انرژی پاک است.

تحلیلگران این پروژه اقتصادی را طرح واشنگتن برای مقابله با «ابتکار کمربند و جاده» چین می‌دانند که هدفش پروژه‌های زیرساختی در کشورهای در حال توسعه برای تسلط بر شاهراه‌های ارتباطی حمل و نقل و همچنین تسلط بر منابع معدنی حیاتی از جمله در آفریقا است.

فرصت‌های آفریقا برای ما

بسیاری از قدرت‌های اقتصادی نوظهور به موازات تلاش برای بهره‌برداری حداکثری از مزایای سرمایه‌گذاری، به منظور تنوع بخشیدن به سبد اقتصادی و تجاری خود و همچنین کاهش وابستگی به منابع سنتی نفت و گاز به سمت آفریقا گرایش پیدا کرده‌اند. جمهوری اسلامی ایران نیز طی یکی دو دهه گذشته به آفریقا به عنوان یک بازار نوظهور با پتانسیل اقتصادی بالا توجه ویژه‌ای داشته است. راهبرد برخی از کشورهای آفریقایی در تغییر مقاصد و راهبردهای همکاری‌های اقتصادی، مقابله با سلطه آمریکا و تلاش برای کاهش وابستگی به غرب، این قاره را به هدف ویژه‌تری برای ایران تبدیل کرده است.

از سویی دیگر، سیاست خارجی مسالمت‌جویانه ایران و سابقه تاریخی کشورمان در عدم مداخله نظامی در مناطق دیگر و نیز لزوم برقراری روابط دیپلماتیک براساس احترام متقابل، مزیت‌های قابل توجهی برای کشورهای آفریقایی محسوب می‌شود که طی چند قرن اخیر همواره مورد تاخت و تاز و نفوذ و سلطه خارجی بوده‌اند. به عنوان مثال امارات اگر چه سرمایه‌گذاری کلانی در قاره آفریقا کرده اما سابقه مداخله خارجی این کشور در بحران‌های آفریقا مثل بحران سومالی، سودان، جیبوتی و… این نگرانی را به وجود آورده است که امارات در کنار سرمایه‌گذاری اقتصادی به دنبال توسعه حوزه نفوذ نظامی و امنیتی خود در آفریقا نیز باشد.

رئیس اتاق مشترک ایران و آفریقا مردادماه امسال گفته است مراوده تجاری ایران با قاره آفریقا حدود یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار است و باید برای افزایش این رقم برنامه‌ریزی و تلاش کرد

رئیس اتاق مشترک ایران و آفریقا مردادماه امسال گفته که مراوده تجاری ایران با قاره آفریقا حدود یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار است که باید برای افزایش این رقم برنامه‌ریزی و تلاش کرد.

با درک فرصت‌هایی که توسعه روابط با کشورهای آفریقایی می‌تواند برای جمهوری اسلامی ایران پدید آورد، دولت سیزدهم هدفگذاری ویژه‌ای را در این زمینه صورت داد که از مهم‌ترین نمودهای آن سفر شهید رئیسی به سه کشور کنیا، اوگاندا و زیمبابوه بود؛ سفری که بنابر اعلان رسمی به امضای ۲۱ سند همکاری انجامید تا چشم‌انداز مثبتی برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری ایران با کشورهای قاره آفریقا ایجاد کند.

همزمان با سفر رئیس‌جمهور پیشین کشورمان به آفریقا، اظهارات رئیس گروه دوستی پارلمانی ایران و اوگاندا بیانگر تصویری از هدفگذاری برای توسعه روابط با کشورهای آفریقایی بود که «اگر بتوانیم به اقتصاد ۶۰۰ میلیارد دلاری شرق آفریقا ورود کنیم، خواهیم توانست از یک سو از تولیدات کشاورزی آنها بهره‌مند شده و از سوی دیگر تکنولوژی‌های پیشرفته ایران را به این کشورها صادر کنیم؛ استفاده از این ظرفیت در قالب صادرات خدمات فنی مهندسی و دانش امکان‌پذیر است که در این خصوص توافقات خوبی منعقد شد.»

نکته قابل تامل اینکه دولت چهاردهم نیز با وجود تاکید بر ضرورت تنش‌زدایی با کشورهای غربی و پیگیری منافع ملی در ارتباط با این کشورها، به موازات توسعه همکاری با شرکای شرقی، مزایای توسعه روابط با آفریقا را از نظر دور نداشته است که در این زمینه می‌توان به سفر اخیر دکتر پزشکیان به مصر برای حضور در اجلاس سران دی-۸ اشاره کرد.

در سفر اواخر آذرماه رئیس دولت چهاردهم به مصر هر چند ابعاد سیاسی و دیپلماتیک این سفر برجستگی خاصی داشت اما فرصت‌های توسعه روابط اقتصادی دو کشور و همراهی وزیر اقتصاد با رئیس‌جمهوری نیز مورد توجه قرار گرفت.

همزمان با این سفر و در حالی که «عبدالناصر همتی» پیشینه مبادلات ۲میلیارد دلاری ایران و مصر را یادآور شد، سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صمت از مبادلات ۱۷ میلیون و ۱۸۶ هزار دلاری تهران و قاهره در دوره هشت ماهه امسال خبر داد و گفت این میزان تجارت نسبت به مدت مشابه سال با رشد ۶۷ درصدی همراه بوده اما این اعداد و ارقام گویای سطح دور از انتظار و واقعیات مربوط به فرصت‌های همکاری اقتصادی مشترک است.

دولت چهاردهم نیز با وجود تاکید بر ضرورت تنش‌زدایی با کشورهای غربی و پیگیری منافع ملی در ارتباط با این کشورها، به موازات توسعه همکاری با شرکای شرقی، مزایای توسعه روابط با آفریقا را از نظر دور نداشته است که در این زمینه می‌توان به سفر اخیر دکتر پزشکیان به مصر برای حضور در اجلاس سران دی-۸ اشاره کرد

طی سال‌های گذشته بارها از فرصت‌های روابط اقتصادی با کشورهای آفریقایی به عنوان مفری برای دور زدن تحریم‌ها یادشده اما این واقعیت کمتر بیان شده که در روابط با کشورهای این قاره نیز تحریم‌های آمریکایی و خودتحریمی‌هایی مانند نپیوستن به FATF خود بزرگ‌ترین موانع را برای دگرگونی اوضاع این روابط ایجاد کرده است چنان که مدیرکل دفتر آفریقای سازمان توسعه تجارت در بحبوحه تلاش‌های دولت سیزدهم برای توسعه مناسبات با کشورهای آفریقایی اذعان کرد که بزرگ‌ترین مشکل ایران در تجارت با آفریقا نبود زیرساخت مناسب برای تبادل کالا است همچنان که زیرساخت‌های مالی و بانکی هم برای تجارت با آفریقا وجود ندارد.

به عبارتی دیگر، فقدان یک راهبرد منسجم سیاسی و اقتصادی، عدم شناخت کافی از ظرفیت‌های دو طرف، نبود زیرساخت‌های لازم برای حمل و نقل ارزان و از همه مهم‌تر تحریم‌های اقتصادی که مانع از جابجایی پول و ارز به صورت مستقیم می‌شود، از مهم‌ترین موانع پیش رو در این زمینه به شمار می‌آید؛ این در حالی است که برخی ناظران می‌گویند جمهوری اسلامی ایران این ظرفیت را دارد که با توجه به مختصات و مزیت‌های سیاسی-اقتصادی که از آن برخوردار است از قدرت‌های اقتصادی خاورمیانه‌ای در آفریقا پیشی گرفته و طی دهه‌های آینده پس از قدرت‌هایی مانند چین حتی در ردیف دومین شریک تجاری برخی کشورهای آفریقایی قرار گیرد.

منابع:

https://carnegieendowment.org/research/۲۰۲۴/۰۹/reimagining-global-economic-governance-african-and-global-perspectives?lang=en

https://www.theguardian.com/world/۲۰۲۴/dec/۲۴/uae-becomes-africa-biggest-investor-amid-rights-concerns

https://www.ft.com/content/e۴c۱۱faa-cc۹d-۴۳۴۱-۸۴e۸-e۶۳۴۸dc۹۲fb۵

https://www.dw.com/en/how-turkey-is-competing-with-china-for-influence-in-africa/a-۷۰۳۰۱۲۹۳