یلدای کویرنشینان از اوسونه‌خوانی تا کف‌زنی

به گزارش آباجان به نقل از ایرنا، فقط یک دقیقه از شب‌های دیگر سال بلندتر است؛ اما همین یک دقیقه باعث شده تا ایرانیان در سراسر کشور با برگزاری آیین و رسوم متنوع و گوناگون این شب به یادماندنی را با گرمای کانون خانواده‌ها و دورهمی‌های شاد به یادماندنی کنند.

شب یلدا یا شب چله یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها را گرامی داشته و برایش جشن و پایکوبی می‌کنند.

یکی از دلایلی که به شب یلدا، شب چله می‌گویند این است که چله در واژه‌های باستانی به معنای زمستان است و با شروع زمستان، دوره چله بزرگ آغاز می‌شود که به آن چله بزرگ می‌گویند، این دوره بلند از اول دی تا دهم بهمن ادامه دارد و چله کوچک نیز از دهم تا سی ام بهمن ادامه دارد و این مدت را چله کوچک می‌نامند.

اما شب چله در نقاط مختلف کشور شکل‌های متفاوتی به خود می‌گیرد که بنا به فرهنگ و سنن همان منطقه و بیشتر در مناطق روستایی برخی آداب و رسوم آن از گذشته‌های دور تاکنون را شاهد هستیم.

اینجا و در دیار خاوران هم آیین باستانی یلدا را پاس می‌دارند و سیاهی شب را با دورهمی شاد و سرزنده خود به سپیدی صبح گره می‌زنند و آمدن زمستان، فصل یک‌رنگی را جشن می‌گیرند.

یلدا در خراسان جنوبی رنگ و بوی دیگری دارد، رسم و رسوماتی که از دیرباز و صدها سال قبل چرخیده‌ و روزگار را طی کرده‌ تا به نسل کنونی برسند و شادی‌بخش لحظات‌شان باشند.

طولانی‌ترین شبی که شیرینی ثانیه به ثانیه بلندایش دورهمی خانواده‌ها و اقوام را رقم می‌زند و صله ارحام را به تصویر می‌کشد در گویش محلی خراسان جنوبی به «شو چله» معروف است.

مردم این دیار به رسم عادت، در آخرین شب به یادماندنی پاییز به خانه بزرگترهایشان رفته و طولانی‌ترین شب سرد سال را با دورهمی‌ و رسومی که از گذشتگان سینه به سینه منتقل شده گرامی می‌دارند.

«شو چله» در برخی مناطق این استان مرزی با پروارکشی همراه است به این صورت که پدربزرگ در طول سال گوسفندی را مخصوص همین شب پروار کرده و شب یلدا قصابی می‌کند تا در این شب با گوشت داغ و نان چرب یا به اصطلاح «دلبندی» میزبان فرزندان، نوه‌ها، نتیجه‌ها و نبیره‌ها شوند.

همچنین در خراسان جنوبی کرسی‌های بزرگ زغالی یا برقی وجود دارد که با پتوی بزرگی که به آن لحاف کرسی می‌گویند، پوشیده می‌شود و روی آن سینی بزرگی که «مَجمَع» نام دارد گذاشته و روی این سینی انواع و اقسام آجیل‌های خشک و تر از جمله عناب، سنجد، توت خشک، برگه هلو، نخود و کشمش، برگه زردآلو و تخمه که توسط خودشان تولید و برای شب یلدا آماده شده، قرار می‌دهند.

همچنین میوه‌هایی همچون انار و هندوانه که محصول کشاورزی همین منطقه است در کنار سایر میوه‌ها رنگ و بوی خاص به کرسی‌ها و محفل‌های دورهمی شب یلدا می‌بخشد.

در تاریخ کهن خراسان جنوبی انار نماد شادی، سرزندگی و زایش، هندوانه نماد خنکی و طراوت در فصل زمستان و آجیل نماد فراوانی و برکت است، مردم این استان بر این عقیده‌اند که اگر در شب چله هندوانه بخورند از گرمای چله تابستان در امان خواهند بود.

در برخی مناطق استان هنوز رسم دارند انگور و انار را در خانه‌های «پیشو» و خربزه و هنداونه‌ محلی را در خانه «کاهدان» برای شب یلدا نگهداری کرده و شب چله با دست رنج خودشان از مهمانان پذیرایی کنند.

حداقل از دو هفته مانده به شب چله بزرگترها به تدارک یک دورهمی خانوادگی شاد و پر جنب و جوش می‌اندیشند و با آماده کردن گوسفند برای قربانی، راه‌اندازی کرسی، فراهم کردن آجیل‌های خشک و میوه‌های پاییزی به استقبال یلدا و مهمان‌هایش می‌روند.

نواختن ساز و دهل

با آغاز شب چله و کرسی نشینی، از میان خنده‌ها و گپ‌های دلنشین، مراسم فال حافظ شروع می‌شود، هر کسی با احترام نیت کرده و سخن شیخ اجل با خودش را می‌شنود و سپس شاهنامه را زیر نور شمع ها باز می‌کند تا شاید تکه‌ای از قضا و قدر فردای خویش را بخواند، همواره بزرگترها تاکید می‌کنند که این شب، شبی برای گرامیداشت روابط خانوادگی و دوستی‌ها بوده است.

نواختن ساز و دهل و دایره زنی از دیگر رسوم مردم این استان به خصوص در مناطق روستایی و عشایری است، ‌ساز و دهل در خراسان جنوبی از سابقه‌ای طولانی برخوردار بوده و دارای رقص‌ها و موسیقی‌های بسیار متنوعی بوده و در شب یلدا این موسیقی آنقدر جذاب اجرا می‌شود که حساب زمان از دست افراد در رفته و به شبی خاطره‌انگیز تبدیل می‌شود.

اوسونه خوانی مادربزرگ‌ها

تعریف کردن قصه توسط مادربزرگ یکی دیگر از بخش‌های شب‌زنده‌داری یلدا در خراسان جنوبی است، مادربزرگ‌ها قصه‌های قدیمی یا به اصلاح محلی «اوسونه» که خودش آموخته است را برای بچه‌ها تعریف می‌کنند که مورد استقبال خوب کودکان و نوجوانان قرار می‌گیرد.

یکی دیگر از سنت‌های مردمان خراسان جنوبی در شب چله خواندن شاهنامه فردوسی و حافظ توسط پدربزرگ‌ها در این شب است که هنوز هم در برخی از خانواده‌های قدیمی رواج دارد.

شب یلدا خانواده‌ها و بزرگ‌های فامیل دور هم جمع می‌شوند و با خواندن شعر و داستان، خوردن شیرینی و آجیل و بازی کردن بلندترین شب سال را سپری می‌کنند.

شب‌زنده‌داری و مهمانی گرفتن از سال‌های پیش در استان خراسان جنوبی رسم بوده و هنوز هم این مراسم‌ در میان مردم وجود دارد.

آیین کف زنی؛ بستنی زمستانی

یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در خراسان جنوبی به ‌ویژه شهرستان‌های قاینات و بیرجند آیین کف‌زنی است.

از آنجایی که مردم این خطه کویری از گذشته‌های دور از گیاهان طبیعی خوراکی‌های سالم و مقوی درست می‌کردند کف‌زَنی با کف‌بیخ یک نوع دسر سنتی و قدیمی در خراسان است که اخیرا به آن بستنی زمستانی نیز گفته می‌شود.

این دسر از ریشه نوعی گیاه صحرایی تهیه می‌شود به این شکل که مقداری چوبک یا بیخ (ریشه) گیاه را کوبیده و برای گرفتن تلخی ریشه آن را چند بار در آب می‌جوشانند و آن قدر تکرار می‌کنند تا تلخی آب گرفته شود و هیچ طعمی نداشته باشد.

بعد از سرد شدن آب، آن را در ظرف بزرگی که بهتر است تغار سفالی باشد، می‌ریزند؛ مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز این مایع را آن قدر هم می‌زنند تا به‌ صورت کف درآید البته این کار در محیط سرد یا فضای باز صورت می‌گیرد و معمولا هم زدن با آواز و دوبیتی‌خوانی ادامه می‌یابد تا کف سفت شود.

آنگاه مقداری شیره انگور، شیره شکر یا پودر شکر را به ‌تدریج به آن اضافه می‌کنند و زدن کف را ادامه می‌دهند تا خوب مخلوط شود و کف شیرین شود.

وقتی‌ کف از هر جهت آماده شود آن را در بشقاب‌ها می‌کشند و روی آن را مغز کوبیده گردو، بادام، پسته و تخم رازیانه (بادیان) می‌پاشند علاوه بر اینکه برای همسایه‌ها می‌برند با سرانگشت آن را می‌خورند، در نتیجه کفی که به این شکل به دست می‌آید دسر یا خوراکیِ شیرین، لذیذ و معطری است که نمی‌توان مقدار زیادی خورد.

ناگفته نماند قبل از آنکه کف را شیرین کنند، برای شوخی و تفریح گاهی مقداری از آن را به سر و صورت یکدیگر می‌مالند و چون این کف رنگ و طعم و بویی ندارد، آزاری به کسی نمی‌رساند اما در عوض باعث خنده و شادابی اهالی خانه و همسایگان می‌شود.

گاهی نیز در شب‌های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف‌ها می‌ریزند.

شُو چِله‌ای عروس

بردن هدیه به خانه عروس با عنوان شب چله‌ای از دیگر آیین‌های شب یلدا در استان خراسان جنوبی است، در این شب برای دخترانی که به ‌تازگی نامزد یا عقد شده‌اند از سوی خانواده داماد هدایایی فرستاده می‌شود و خانواده‌های عروس و داماد دور هم جمع می‌شوند.

سینی تنقلات و میوه، اقلام اساسی زندگی، پارچه یا لباس‌های زمستانی از هدایایی است که از طرف داماد به خانه عروس فرستاده می‌شود تا نویدی برای زندگی گرم و پر امید آنان باشد.

همچنین هر خانواده متناسب با وضعیت اقتصادی و بضاعتشان ممکن است یک قطعه طلا از جمله سکه، النگو، انگشتر یا پلاک طلا هم برای عروسشان هدیه ببرند.

بازی‌های دسته جمعی

در شب یلدا بازی‌های دسته‌جمعی چون گل ‌یا پوچ، طرح معما، چیستان و اسم فامیل در شهرستان‌های خراسان جنوبی به ویژه مناطق روستایی انجام می‌شود.

مراسم شب چله در خراسان جنوبی با سادگی و در میان جمع گرم خانواده و فامیل انجام می‌شود و مردمان این مرز و بوم شب یلدا را با شادمانی و مراسم خاص خود سپری می‌کنند.

سال‌ها بود که با گسترش وسایل ارتباطی، گوشی‌های تلفن همراه و اینترنت بخشی از آیین‌های سنتی شب چله رو به فراموش رفته بود اما سال‌های اخیر علیرغم افزایش قیمت آجیل و میوه، مجدد این دورهمی‌ها به روش جدید و نمادین یعنی اقتباس گرفته از قدیم رونق گرفته است.

امروزه در شهرهای خراسان جنوبی مردم به ویژه نسل جدید از چند روز قبل آجیل، تنقلات و میوه‌های رنگی را خریداری و با سفره‌آرایی و تزیین‌های زیبا بر روی کرسی‌های نمادین مراسم شب چله را برگزار می‌کنند.

همچنین برخی خانواده‌ها شب چله با به همراه بردن مقداری میوه، شیرینی، تنقلات و آجیل هنگام رفتن به خانه بزرگترها، به صورت هماهنگ گوشی‌ همراه را کنار می‌گذارند و به حافظ‌خوانی، قصه‌گویی، دف نوازی، دوبیتی‌خوانی، بازی‌های جدید و سایر امور می پردازند تا شبی خوش و به یادماندنی را برای خود، فرزندان و پدر و مادرها به یادگار بگذارند.

در این محافل ساده دوری از فضای مجازی یک اصل بوده تا جوانان نیز دوشادوش بزرگان و همپای کودکان و نوجوانان در مراسمی از جنس خانواده که پیام آور عشق و دوستی است، حضوری پرشور داشته باشند.

امروزه مشاهده می‌شود در برخی مناطق شهری و البته محدود خراسان جنوبی بلندترین شب سال در بدعتی قابل توجه گرفتار چشم و همچشمی شده و این رسم غنی به سنتی کمرشکن برای خانواده‌ها تبدیل شده است.

اما یادمان باشد شب یلدا فقط نقطه‌ عطفی برای ورود به فصل سرما و جزئی از آداب و فرهنگ و رسم و رسوم کهن ایرانیان نیست، بلکه تجدیدی بر حفظ پیوستگی نسل‌ها و یادآور فرهنگ مشترکی در تار و پود زندگی‎ است که بدانیم ما همواره در طول تاریخ مردم شاد و سرزنده‌ای بوده‌ایم و این مراسم زیبا، نه تنها یک شب بلند را کوتاه می‌کند، بلکه خاطره‌ای جاودانه در دل‌هایمان به جای می‌گذارد که نسل به نسل و سینه به سینه منتقل می‌شود.

مراسم شب چله به‌ عنوان نوزدهمین موضوع میراث فرهنگی ناملموس کشورمان مشترک با کشور افغانستان به ثبت جهانی رسیده و مراسم شب یلدا استان نیز با شماره ۸۰۷ در فهرست آثار معنوی (ناملموس) کشور ثبت شده است.