اروپا در جنگ اوکراین، چگونه غول سرما، بحران انرژی و قیمت گاز را مهار کرد؟

حمله روسیه به اوکراین،در واقع تهاجم گسترده روسیه به همسایه غربی خود، اوکراین در تاریخ ۵ اسفند ۱۴۰۰ (۲۴ فوریهٔ ۲۰۲۲) به وقوع پیوست که نشان‌دهنده اوج گرفتن بحران روسیه و اوکراین بود که از سال ۲۰۱۴ آغاز شده بود. کارشناسان نظامی از این جنگ به عنوان بزرگ‌ترین حملهٔ نظامی متعارف به خاک اروپا از زمان جنگ جهانی دوم نام برده‌اند.
اتحادیه اروپا که در حال آماده سازی برای پذیرش اوکراین به این اتحادیه بود خود را رسما یک طرف این جنگ دید و به همین دلیل به رویارویی کامل نظامی- اقتصادی با روسیه برآمد اما این جنگ ترکش‌ها و شوک بزرگ اقتصادی برای قاره سبز به همراه داشت. شاهرگ ارسال گاز از روسیه به اروپا مورد تهدید قرار گرفت و این قاره سرد، در تهدید فقدان گازی که تا پیش از این به راحتی در دسترش بود، بیش از گذشته سرما را تجربه کرد.

زمانی که جنگ شروع شد، اروپا انواع محصولات انرژی از روسیه از جمله نفت خام و محصولات نفتی، محصولات اورانیوم، زغال سنگ و گاز طبیعی مایع (LNG) وارد می کرد. اما تیزترین سلاح انرژی کرملین علیه اروپا گاز طبیعی بود که توسط گازپروم از طریق خطوط لوله و بر اساس قراردادهای بلندمدت تحویل قاره سبز می‌شد. گازی که اروپا برای تولید برق، گرمایش خانگی و صنایع خود به شدت به آن وابسته بود.

طبق گزارش بروکینگز قبل از تهاجم، بیش از ۴۰ درصد گاز طبیعی وارداتی اروپا از روسیه، بزرگترین تامین کننده آن، از طریق چهار خط لوله اصلی تحویل می شد
روسیه چه مقدار گاز به اروپا ارسال می‌کرد؟

طبق گزارش بروکینگز قبل از تهاجم، بیش از ۴۰ درصد گاز طبیعی وارداتی اروپا از روسیه، بزرگترین تامین کننده آن، از طریق چهار خط لوله اصلی تحویل می شد. برخی از کشورهای اروپایی از جمله اتریش و لتونی برای بیش از ۸۰ درصد گاز خود به روسیه متکی بودند. اما آلمان از نظر حجم، بزرگترین مشتری گاز روسیه بود و تقریباً دو برابر ایتالیا، بزرگترین مشتری بعدی، واردات گاز داشت.
تارنمای اکونومیست در ماه مه ۲۰۲۲ نوشت: «نفت و گاز روی هم ۶۰ درصد انرژی اولیه را تشکیل می‌دهند، و روسیه مدت‌هاست که بزرگترین تامین‌کننده هر دو بوده است. در آستانه جنگ در اوکراین، یک سوم نفت آلمان، حدود نیمی از واردات زغال سنگ و بیش از نیمی از گاز آن را تامین کرد.

در روز ۱ ژانویه ۲۰۲۵ (۱۲ دی ۱۴۰۳)، قرارداد بزرگ مربوط به ترانزیت گاز روسیه از طریق اوکراین به برخی کشورهای اتحادیه اروپا پایان می‌یابد که پیامدهای مهمی بر صادرات گاز روسیه به برخی از کشورهای اتحادیه اروپا خواهد داشت.
نکته حائز اهمیت این است که با وجود جنگ در اوکراین، در دو سال گذشته، ارسال گاز از طریق خط لوله این کشور برای اروپا به جریان خود ادامه داد و صرفا برخی زمان‌ها در مدت جنگ به دلیل تحولات نظامی در اوکراین، جریان ارسال گاز گاهی با اختلال روبه رو شد، اما طبق گزارش‌های منتشره مختلف اختلال قابل توجه یا قطعی در تامین این گاز رخ نداده است، حتی طبق برخی گزارش‌های رسانه‌ای اوکراین به عنوان بخشی از تهاجم خود به منطقه کورسک روسیه، کنترل تنها خط لوله فعال را به دست گرفته است.
در روز ۱ ژانویه ۲۰۲۵ (۱۲ دی ۱۴۰۳)، قرارداد بزرگ مربوط به ترانزیت گاز روسیه از طریق اوکراین به برخی کشورهای اتحادیه اروپا پایان می‌یابد که پیامدهای مهمی بر صادرات گاز روسیه به برخی از کشورهای اتحادیه اروپا خواهد داشتپایان قرارداد ترانزیت تغییر مهمی را برای دو طرف رقم خواهد زد زیرا گاز ارسالی مسکو از طریق اوکراین، نیمی از صادرات گاز روسیه به اتحادیه اروپا و یک سوم کل صادرات گاز LNG روسیه را تشکیل می دهد.

 

این تأثیر به ویژه در اتریش، مجارستان و اسلواکی احساس خواهد شد که مسیر ترانزیتی اوکراین ۶۵ درصد تقاضای گاز را در سال ۲۰۲۳ برآورده شده است. به طور کلی، سهم ترانزیت اوکراین در واردات گاز اتحادیه اروپا از ۱۱ درصد در سال ۲۰۲۱ به حدود ۵ درصد کاهش یافته است.

در جدول زیر میزان تراوات گاز وارد شده از طریق خط لوله روسیه به اروپا ارائه شده است :
منبع : ردیاب واردات گاز طبیعی به اتحادیه اروپا (بروگل) درمدت ۸ ماه اول سال ۲۰۲۴
توجه: تنها خط لوله فعال دیگری که گاز روسیه که از طریق آن به اتحادیه اروپا می رسد ترک استریم Turkstream است که گاز را از طریق دریای سیاه به ترکیه و سپس به بلغارستان، صربستان و مجارستان می رساند.

نکته حائز اهمیت در آمار جدول فوق این است که وابستگی اتحادیه اروپا به واردات گاز از روسیه از مسیر اوکراین که در سال ۲۰۲۱ (قبل از شروع جنگ) ۱۱ درصد بوده با سیاست‌های اعمال شده در کل قاره این میزان به ۵ درصد در سال جاری میلادی (۲۰۲۴) کاهش یافته است.

اقدامات اروپا پس از شروع بحران گاز

کمیسیون اروپا بلافاصله پس از قطع جریان گاز ارسالی از مسکو به سمت اروپا به تمام ۲۷ کشور عضو اتحادیه توصیه کرد که همگی به صرفه جویی در گاز برای تامین امنیت و ثبات بازارها اقدام کرده و تا مشخص شدن سرنوشت جنگ این سیاست باید تداوم داشته باشد.
هفته‌ها پس از تهاجم روسیه به اوکراین، کمیسیون اروپا برنامه REPowerEU را برای خروج از وابستگی به سوخت‌های فسیلی روسیه تا سال ۲۰۲۷ اعلام کرد. پس از آن، زغال‌سنگ (اگوست ۲۰۲۲)، واردات نفت خام (دسامبر ۲۰۲۲) و محصولات نفتی (فوریه) روسیه تحریم شدنداین موضوع سبب شد که برنامه مدیریت مصرف گاز و کاهش تقاضا در دستور کار دولت‌های این این بلوک حدود ۴۳۰ میلیون نفری قرار گیرد.
هفته‌ها پس از تهاجم روسیه به اوکراین، کمیسیون اروپا برنامه REPowerEU را برای خروج از وابستگی به سوخت‌های فسیلی روسیه تا سال ۲۰۲۷ اعلام کرد. پس از آن، زغال‌سنگ (اگوست ۲۰۲۲)، واردات نفت خام (دسامبر ۲۰۲۲) و محصولات نفتی (فوریه) روسیه تحریم شدند.

کمیسیون اروپا در این برنامه، ضوابط و مقررات جدید ذخیره‌سازی گاز در ژوئن ۲۰۲۲ و مقررات کاهش تقاضای گاز را در آگوست ۲۰۲۲ را در بحبوحه جنگ اوکراین را رونمایی کرد. بهینه و بیشتر کردن ذخایر گاز و همچنین کاهش تقاضا دو ستون اصلی این برنامه بوده‌اند. در کنار این برنامه به طرح اتحادیه اروپا برای قطع وابستگی به سوخت‌های فسیلی روسیه از طریق استقرار سریع انرژی‌های تجدیدپذیر، اقدامات قوی تر برای بهره وری انرژی و تنوع بخشیدن به منابع انرژی نیز مورد پیگیری گسترده قرار گرفت.

مقررات ذخیره‌سازی گاز کشورهای عضو را ملزم کرد تا ظرفیت ذخیره‌سازی گاز زیرزمینی را تا ۱ نوامبر ۲۰۲۳ (۱۴۰۲) به میزان ۹۰ درصد پر کنند تا برای فصل زمستان آماده شوند. اتحادیه اروپا در ماه اوت (مرداد- شهریور) سال گذشته به این هدف دست یافت و ذخیره سازی تا نوامبر (آبان – آذر) به ۹۹ درصد رسید.

اما اتحادیه اروپا عرضه گاز روسیه را تحریم نکرد، زیرا ممکن بود این موضوع بازارها را بی‌ثبات کند. سه کشور از ۲۷ کشور عضو آن – مجارستان، اتریش و اسلواکی – هنوز منابع گاز دیگری به جز خطوط لوله روسیه ندارند. در عوض، در آگوست ۲۰۲۲، اتحادیه اروپا با هدف داوطلبانه ۱۵ درصدی برای کاهش تقاضای گاز در سراسر قاره را تا مارس ۲۰۲۳ موافقت کرد. این درخواست تا مارس ۲۰۲۴ و سپس یک بار دیگر تا مارس ۲۰۲۵ تمدید شد.

«سیاست صرفه جویی و ذخیره سازی بهنگام » گاز که به دستور دولت‌های این اتحادیه در صنایع اروپا، مشاغل خرد و شهروندان در سراسر قاره سبز به اجرا گذاشته شد، نتایج مهمی برای این کشورها به همراه داشت به گونه‌ای که توانستند غول سرما و بحران انرژی در اروپا را با این سیاست تا حد زیادی مهار کنند.
طبق گزارش‌های رسانه‌ای در مجموع، اتحادیه اروپا بین آگوست ۲۰۲۲ تا دسامبر ۲۰۲۳ تقاضای گاز را ۱۸ درصد کاهش داد و ۱۰۱ میلیارد متر مکعب گاز صرفه جویی کرد.
این تلاش‌ها فراتر از هدف صرفه‌جویی ۱۵ درصدی اعلام شده توسط کمیسیون اروپا بود که تحت قوانین اضطراری تصویب شده در تابستان ۲۰۲۲ مورد توافق اعضای اتحادیه قرار گرفت.

کمیسیون اروپا با توجه به پایان یافتن قرارداد ارسال گاز از طریق اوکراین به روسیه در پایان سال جاری میلادی، پیشنهاد کرده دستورالعمل توصیه‌ای این شورا در مورد اقدامات کاهش تقاضای گاز توسط کشورهای عضو، ادامه یابد.
در این توصیه، که باید توسط شورای اروپا تصویب شود، کشورهای عضو تشویق شده اند تا به اقدامات داوطلبانه برای حفظ کاهش ۱۵ درصدی تقاضای گاز جمعی، در مقایسه با میانگین تقاضا بین آوریل ۲۰۱۷ و مارس ۲۰۲۲ ادامه دهند.
نکته حائز اهمیت این است که طبق گزارش کمیسیون اروپا، به مدد طیف وسیعی از اقدامات اضطراری که از زمان تهاجم روسیه به اوکراین در میان کشورهای اروپا به اجرا گذاشته شده است، چشم انداز انرژی برای این اتحادیه بهبود یافته است؛ زیرا منابع متنوع تر، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر بیشتر و صرفه جویی قابل توجهی در انرژی انجام شده است. علاوه بر این همکاری مردم اروپا با برنامه‌ریزی دولت‌ها، به ذخیره سازی گاز و همچنین کاهش و ثبات قیمت‌ها در سراسر اروپا کمک زیادی کرده است.

طبق گزارش‌های رسانه‌ای در مجموع، اتحادیه اروپا بین آگوست ۲۰۲۲ تا دسامبر ۲۰۲۳ تقاضای گاز را  ۱۸ درصد کاهش داد و ۱۰۱ میلیارد متر مکعب گاز صرفه جویی کرد. این تلاش‌ها فراتر از هدف صرفه‌جویی ۱۵ درصدی اعلام شده توسط کمیسیون اروپا بود با این حال، کمیسیون اروپا توصیه کرده؛ با توجه به تداوم تنش‌های ژئوپلیتیکی، بازارهای پرتنش جهانی انرژی، از جمله گاز و هدف اتحادیه اروپا برای قطع کامل وابستگی به سوخت‌های فسیلی روسیه، صرفه‌جویی در مصرف انرژی همچنان در همه کشورها را ضروری دانسته است.
طبق این توصیه، تداوم صرفه جویی در گاز به حفظ و بهبود ثبات بازارهای کنونی کمک خواهد کرد، همچنین سبب تسهیل پر کردن مجدد انبارهای گاز در بهار و تابستان ۲۰۲۵ برای استفاده در زمستان سال آینده اروپا خواهد شد. علاوه بر این اعضای اتحادیه ملزم شده‌اند تا از تمام تلاش‌ها برای کربن زدایی در صنایع و مصارف خانگی حمایت کنند.

آیا اروپا اوکراین را به همراه روسیه از مسیر دریافت گاز خود حذف خواهد کرد؟
اتحادیه اروپا اعلام کرده که یک هدف غیر الزام آور برای توقف واردات گاز روسیه تا سال ۲۰۲۷ دارد ( تصمیم کمیسیون اروپا در سال ۲۰۲۲). اما پایان ترانزیت اوکراین می‌تواند این جداسازی را تسریع کند و همچنین متضمن ضرر سالانه ۶.۵ میلیارد دلاری برای روسیه خواهد بود، مگر اینکه بتواند این جریان‌ها را به سایر خطوط لوله یا پایانه‌های گاز مایع طبیعی LNG هدایت کند.

با این حال، اوکراین هزینه هایی معادل حدود ۰.۵ درصد از تولید ناخالص داخلی را از پایان قرارداد ترانزیت از دست می‌دهد و خطر تضعیف نقش استراتژیک آن به عنوان یک شریک انرژی برای اروپا (به عنوان مثال، به عنوان یک تامین کننده ذخیره سازی گاز) وجود دارد. علاوه بر این، اگر گاز روسیه دیگر در خطوط لوله اوکراین نباشد، زیرساخت‌های گازی اوکراین که تاکنون به میزان زیادی آسیب ندیده است، می‌تواند به یک هدف نظامی تبدیل شود.

سیستم خط لوله گاز اوکراین روسیه، لهستان، اسلواکی، مجارستان، رومانی و مولداوی را به هم متصل می‌کند. جریان گاز از طریق اوکراین به لهستان و رومانی متوقف شده و اکنون اسلواکی اکنون نقطه اصلی ورود به اتحادیه اروپا است. در کنار اسلواکی، اتریش، مجارستان و مولداوی هم اکنون دریافت کنندگان اصلی جریان گاز از طریق اوکراین هستند.

آیا ارسال گاز روسیه به اروپا با وجود جنگ اوکراین قطع شد؟
قبل از جنگ اوکراین و روسیه بر سر یک قرارداد پنج ساله به توافق رسیدند که بر اساس آن روسیه موافقت کرد که مقادیر مشخصی گاز را از طریق سیستم خط لوله اوکراین به اروپا ارسال کند. گازپروم روسیه از فروش گاز درآمد کسب و اوکراین نیز هزینه ترانزیت را دریافت کند.

این قرارداد تا پایان سال جاری میلادی (۲۰۲۴) اعتبار دارد. اما وزیر انرژی اوکراین، گفته است که اوکراین قصدی برای تمدید یا جایگزینی این قرارداد ندارد.

قبل از جنگ، روسیه حدود ۴۰ درصد از گاز طبیعی اروپا را از طریق خطوط لوله تامین می‌کرد. گاز ارسالی به سمت اروپا از طریق چهار مسیر به این قاره راه یافته است:
۱- خط لوله زیر دریای بالتیک
۲- خط لوله بلاروس و لهستان
۳- اوکراین
۴- جریان ترک استریم از زیر دریای سیاه از طریق ترکیه به بلغارستان

پس از شروع جنگ، روسیه بیشتر عرضه را از طریق خطوط لوله بالتیک و بلاروس-لهستان قطع کرد و دلیل آن اختلافات با اروپا بر سر درخواست پرداخت به روبل بود. مدتی بعد خط لوله بالتیک در یک اقدام خرابکارانه منفجر شد که جزئیات حمله همچنان مبهم است.

قطع برق روسیه باعث بحران انرژی در اروپا شد. آلمان مجبور شد میلیاردها یورو برای راه اندازی پایانه‌های شناور برای واردات گاز طبیعی مایع که از طریق کشتی و نه با خط لوله وارد می شود، هزینه کند. با افزایش قیمت ها، مشتریان کاهش یافتند که بلافاصله نروژ و ایالات متحده با استفاده از این موقعیت این شکاف را پر کردند و به دو بزرگترین تامین کننده گاز اروپا تبدیل شدند.

اروپا قطع گاز روسیه را باج‌گیری انرژی می‌دانست و به همین دلیل برنامه‌های مفصلی را برای حذف کامل واردات گاز روسیه تا سال ۲۰۲۷ ترسیم کرده است. با این حال، ارسال گاز روسیه به اروپا هرگز توسط این بلوک، قطع، ممنوع یا تحریم نشد ، باوجود اینکه اروپا می‌دانست این پول مستقیم دولت روسیه و روبل را تقویت می‌کند. این موضوع خود گواهی بر این است که اروپا تا چه حد به انرژی روسیه وابسته بوده که البته به خوبی توانسته به میزان قابل توجهی از این وابستگی بکاهد.
اروپا قطع گاز روسیه را باج‌گیری انرژی می‌دانست و به همین دلیل برنامه‌های مفصلی را برای حذف کامل واردات گاز روسیه تا سال ۲۰۲۷ ترسیم کرده است. با این حال، ارسال گاز روسیه به اروپا هرگز توسط این بلوک، قطع، ممنوع یا تحریم نشد. این موضوع خود گواهی بر این است که اروپا تا چه حد به انرژی روسیه وابسته بوده که البته توانسته به میزان قابل توجهی از این وابستگی بکاهدجمع‌بندی

تهاجم تمام عیار روسیه به اوکراین ، اروپایی ها را شوکه کرد و متوجه شدند که دیگر نمی توانند امنیت تامین سوخت فسیلی خود را بدیهی بدانند. فرض بر این بود که اروپا و روسیه در یک رابطه دوجانبه سودمند و امن قفل شده بودند، زیرا اروپا به گاز نیاز داشت و روسیه زیرساختی برای فروش آن گاز در جای دیگری نداشت، اما پس از بروز جنگ معلوم شد که این باور اشتباه است.

پس از ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، زمانی که روسیه دو خط لوله اصلی گاز خود به آلمان و اروپای مرکزی را به طور کامل تعطیل کرد، اقدامات این کشور باعث ایجاد یک شوک عظیم عرضه و قیمت شد که در سراسر این قاره طنین انداخت و به خوبی می‌توانست به تحولات اجتماعی-اقتصادی گسترده و فلج کردن اوضاع سیاسی منجر شود.

اما واکنش کلی اروپا که به طرز شگفت انگیزی انعطاف پذیر بود مسیر را عوض کرد. اروپایی‌ها توانستند تقریباً به طور کامل خود را از گاز روسیه از طریق کاهش تقاضا و جایگزینی با LNG کنار بگذارند، همان چیزی که شورای روابط خارجی آلمان از آن به عنوان «انطباق عظیم سیستم انرژی» یاد کرد. در عین حال روسیه نیز نتوانست مشتریان اروپایی خود را با آسیایی جایگزین کند که این موضوع کمک کرد قیمت گاز طبیعی به سطح قبل از بحران بازگردد.
البته بلافاصله پس از تهاجم روسیه، دولت بایدن و اتحادیه اروپا یک گروه مشترک برای امنیت انرژی ایجاد کردند که ایالات متحده متعهد شد در سال ۲۰۲۲ حداقل ۱۵ میلیارد متر مکعب LNG اضافی تحویل این قاره دهد که این رقم در آوریل ۲۰۲۴ دو برابر شد که بیش از نیمی از کل واردات LNG اتحادیه اروپا را تشکیل می‌دهد.

در مجموع اگرچه جنگ اوکراین، شوک عظیم انرژی (گاز) به کشورهای عضو اتحادیه اروپا وارد کرد اما اعضای این بلوک با انعطاف پذیری و با اتخاذ سیاست‌ها و اجرای برنامه‌های جایگزین و هماهنگ، همزمان با کاهش واردات گاز روسیه از طریف اوکراین، نه تنها موفق شدند، غول سرما در این بخش از جهان، بحران کمبود گاز و افزایش قیمت‌ها در بازارهای جهانی را کنترل کنند بلکه توانستند، برنامه‌های سختی را اجرا کنند تا وابستگی آن‌ها به انرژی فسیلی روسیه کاهش یابد و به مرور انرژی‌های تجدیدپذیر یا منابع جدید جایگزین آن شود.
کارشناسان اقتصادی می‌گویند درصورتی که اروپا این سیاست‌ها را دنبال کند، در آینده نه چندان دور قدرت این بلوک در چانه زنی‌های جهانی افزایش خواهد یافت و استقلال اقتصادی خود در قبال منابع انرژی را تقویت می‌کند.

«ماروش شفچوویچ»معاون اجرایی برنامه معامله سبز اروپا، Maroš Šefčovič, Executive Vice-President for European Green Deal با انتشار گزارشی در این زمینه می‌گوید: منابع انرژی پایدار، ایمن و مقرون به صرفه برای صنعت اتحادیه اروپا برای رشد و رقابت در صحنه جهانی کلیدی است. کاهش تقاضای گاز جمعی در بدترین روزهای بحران انرژی به ما کمک زیادی کرده است و هنوز هم نقشی در ثبات بازارهای ما دارد. بنابراین، من کشورهای عضو را تشویق می کنم که چنین اقدامات داوطلبانه ای را برای کمک به چشم انداز انرژی ایمن تر در سراسر اتحادیه حفظ کنند. کاهش جمعی مصرف گاز در واقع یک موفقیت و بخشی از استراتژی ما برای مقابله با بحران انرژی بوده است.
با این وجود همزمان با پایان یافتن قرارداد بزرگ ترانزیت گاز روسیه از طریق اوکراین به برخی کشورهای اتحادیه اروپا در پایان سال جاری میلادی، اتحادیه اروپا باید تصمیمی بزرگ برای یافتن جایگزین و یا تمدید آن بگیرد که هر تصمیمی در این زمینه با پیامدهای اقتصادی- سیاسی متفاوتی همراه خواهد شد. زیرا طبق گزارش اقتصاددانان آلمانی، اتحادیه اروپا دست‌کم تا دو دهه دیگر نیاز به مصرف گاز مایع طبیعی یا «ال ان جی» دارند و باید نیاز خود را با منابع پایدار و امن تامین کنند.