هنوز اطلس زبان و گویش‌های ایرانی نداریم

نادره نفیسی در گفت‌وگو با خبرنگار کتاب آباجان به نقل از ایرنا، درباره روند تالیف دانشنامه برخط «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» توضیح داد: طرح این دانشنامه نخستین بار در سال ۱۳۸۹ ارائه شد و در شورای عالی علمی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به تصویب رسید. برای دانشنامه حدود ۴۰۰ مدخل تعریف شد و بنا بر این بود که در ۴ جلد به شکل چاپی منتشر شود.

یکی از مهم‌ترین اطلس‌ها، اطلس زبان‌های در خطر یونسکو است

مدیر دانشنامه برخط «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» با تاکید بر اینکه امکان چاپ دانشنامه تا زمانی که همه گویش‌های ایرانی شناسایی نشده و مورد پژوهش قرار نگرفته باشند ممکن نیست، ادامه داد: هنوز ما «اطلس زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» براساس توزیع جغرافیایی، جمعیتی، نوع زبان، نوع گویش، مانند همه اطلس‌هایی که در دنیا برای زبان‌های کشورهای گوناگون تهیه شده است، نداریم. یکی از مهم‌ترین اطلس‌هایی که می‌توانم از آن به عنوان نمونه نام ببرم، اطلس زبان‌های در خطر یونسکو است، این اطلس تخصصی بر اساس زبان‌هایی که در سطح دنیا در خطر نابودی هستند، تنظیم شده است.

نفیسی گفت: اسفندیار طاهری از اعضای شورای علمی دانشنامه، پایگاه اینترنتی «گنجینه زبان‌های ایرانی» را با هدف مستندسازی و پیکره‌سازی زبان‌های در خطر ایرانی در آغاز سال راه اندازی کرد. همچنین پژوهشکده زبان‌شناسی میراث فرهنگی در این حوزه اقداماتی انجام داده است. اریک جان آنونبی زبان‌شناس، استاد دانشگاه کارلتون کانادا، بنیان‌گذار و مدیر پروژه اطلس زبان‌های ایران نیز طرح‌ اطلس زبان‌ها و گویش های ایرانی را در دست دارد.

دستاوردهای انتشار برخط دانشنامه

نفیسی اظهار داشت: از دهه ۴۰ نخستین گام‌ها برای تهیه اطلس زبانی برداشته شده است، ولی هنوز اطلسی از زبان‌ها و گویش‌های ایرانی تدوین نشده است و با اینکه که اساس پژوهش‌های فرهنگی ما زبان‌ها و گویش‌ها هستند، پژوهش در این حوزه در اولویت قرار نگرفته است. هر پژوهشی در حوزه ایران‌شناسی و فرهنگ انجام شود، بر مبنای زبان و گویش قرار دارد. پژوهشگران بسیاری در این حوزه زحمت کشیدند و با هزینه‌های شخصی یا از طرف مراکز پژوهشی، گویش‌هایی را در مناطق مختلف گردآوری کردند، اما هنوز هم گویش‌هایی داریم که حتی نام آنها را نمی‌دانیم یا اگر نام آنها را می‌دانیم درباره آنها هیچ‌گونه پژوهشی انجام نشده است.

هنوز هم گویش‌هایی داریم که حتی نام آنها را نمی‌دانیم یا اگر نام آنها را می‌دانیم درباره آنها هیچ‌گونه پژوهشی انجام نشده است

مدیر دانشنامه برخط «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» ادامه داد: در فاصله سال ۹۹ – ۱۴۰۰ برای نخستین بار طرح آنلاین شدن این دانش‌نامه را با کاظم موسوی بجنوردی رئیس مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی و علی بهرامیان معاون علمی این مرکز و دیگر اعضای شورای علمی مطرح کردم و پس از بررسی های لازم در سال ۱۴۰۱ با این طرح موافقت و قرار شد مدخل‌هایی راکه حتی در ۴ سالی که به دلیل نبود بودجه، به ظاهر فعالیت دانشنامه در تعلیق بود و حتی در سال‌های همه‌گیری کرونا گردآوری کرده بودیم با ویرایش تازه به صورت برخط منتشر کنیم.

وی با اشاره به اینکه ایجاد زیرساخت‌های لازم برای این دانشنامه با حمایت و همراهی علی بجنوردی معاونت مالی مرکز و متخصصین بخش رایانه مرکز تا سال ۱۴۰۲ به طول انجامید، ادامه داد: حدود یک سال است که مشغول بارگذاری مداخل پس از انجام مراحل گوناگون ویرایش شدیم. با انتشار برخط دانشنامه، ما دستاوردهای بسیاری خواهیم داشت. از جمله نویسندگان مداخل که سال‌ها با بردباری با ما همکاری کرده‌اند، نتیجه زحمت‌هایشان را می‌بینند، همچنین اگر پژوهشی نو درباره مدخل منتشر شده انجام شده باشد، آگاه خواهیم شد و ارزش زمانی مدخل‌ها حفظ می‌شود، پژوهشگران این حوزه، هم می توانند در جریان پژوهش‌های زبانی و گویشی قرار بگیرند و هم پژوهش‌های خود را به صورت مدخل برای ما بفرستند.

این پژوهشگر ادامه داد: از کمک مراکز پژوهشی چه در داخل و چه در خارج از ایران می‌توانیم بهره‌مند شویم و می‌توانیم نقشی در تدوین اطلس و پیکره زبان‌ها و گویش‌های ایرانی داشته باشیم. همچنین علاقه‌مندان به گردآوری گویش‌های بومی، می‌توانند به مرکزی برای راهنمایی چگونگی گردآوری گویش خودشان دسترسی داشته باشند.

لزوم تاسیس پژوهشکده زبان و فرهنگ

نفیسی یا بیان اینکه حدود ۱۲ سال پیش پیشنهاد تاسیس پژوهشکده زبان و فرهنگ را داده است، افزود: در این طرح امکانات دانشگاه آزاد به سبب گستردگی جغرافیایی واحدها و برخورداری از رشته‌های مرتبطی چون زبان و ادبیات فارسی به عنوان پایگاهی برای شناسایی و گردآوری گویش‌ها در نظر گرفته شده است. امیدوارم در صورت موافقت با این طرح، به روشی هماهنگ برای شناسایی، ثبت و نگهداری زبان‌ها و گویش‌های ایرانی و فرهنگ عامه دست یابیم، پیش از آنکه بخش بزرگی از تاریخ و فرهنگمان با نابودی آن‌ها از بین برود.

امیدوارم به روشی هماهنگ برای شناسایی، ثبت و نگهداری زبان‌ها و گویش‌های ایرانی دست یابیم

مدیر دانشنامه برخط «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» ادامه داد: همچنین ضروری است در کنار ارائه مداخل دست به شناسایی مدخل‌های تازه بزنیم. یکی از روش‌های رسیدن به این هدف این است که در جای جای ایران کارگاه‌های گردآوری گویش برگزار کنیم. متاسفانه هنوز موفق به جذب امکاناتی در استان‌ها نشدیم ولی با امکانات فضای مجازی شاید بتوانیم به بخشی از این هدف دست یابیم، هرچند که حضور در مناطق گوناگون تاثیر بیشتری خواهد داشت.

وی در پایان از همه پژوهشگران و علاقمندان حوزه زبان، گویش و فرهنگ عامه درخواست کرد که برای تکمیل دانشنامه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی با بخش زبان‌شناسی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی و پژوهش‌های ایرانی همکاری کنند.

آیین رونمایی دانشنامه برخط «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» ششم آبان در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.