ناکارآمدی علوم انسانی التقاطی برای جامعه اسلامی ایران

به گزارش گروه علمی آباجان به نقل از ایرنا از مرکز رسانه و روابط عمومی شورای عالی انقلاب فرهنگی، جلسه شورای تحول و ارتقای علوم انسانی روز شنبه به ریاست سعیدرضا عاملی، رئیس این شورا برگزار و درباره موضوعاتی نظیر علوم انسانی اسلامی، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بحث شد.

عاملی با گرامی‌داشت یاد شهدای مظلوم غزه، لبنان و یمن و رشادت‌های جبهه مقاومت اظهار کرد: همان‌طور که مقام معظم رهبری فرمودند، این جنگ با کشتارهای جمعی و فجایعی که به بار آورده، بی‌سابقه است و ما نیازمند حمایت از مظلومیت و عظمت جبهه مقاومت هستیم.

وی ادامه داد: بسیار ناراحت‌کننده است که بیش از ۱۰ هزار کودک به شهادت برسند و مادران باردار دچار این فجایع شوند. این فاجعه‌ای است که به هر حال در این دوره زندگی بشر که ادعای عقلانیت و تمدن‌گرایی دارد، محقق می‌شود. لازم است در فضای جهانی از مظلومیت جبهه مقاومت مردم صحبت کنیم و در عین حال از عظمت آن‌ها نیز بگوییم. باید بعد از بحث درباره عظمت مقاومت، به‌طور واقعی به ارزش‌های بزرگی که خلق کرده‌اند، اشاره کنیم.

مقابله با توسعه نظام صهیونیستی، گامی به سوی استقرار عدالت جهانی است

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی گفت: امروز هر تلاشی برای مقابله با توسعه نظام صهیونیستی، کمکی به مسیر تاریخی و استقرار عدالت در سطح جهانی است. کار بسیار سختی است، به‌خصوص با توجه به جنگ نرم و اخبار دستکاری شده‌ای که مرتب در فضای مجازی وجود دارد. این اخبار، حق را در لباس باطل و باطل را در لباس حق به نمایش می‌گذارند و نارواهای زیادی را به وجود می‌آورند که تأثیر زیادی روی روحیه مردم دارد و قضاوت‌های اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اما به هر حال، جنس این جهاد، مانند جنس جنگ، جهاد ترکیبی است. باید هم ذهن‌ها را برای مجاهدت تقویت کنیم و هم وجود را برای مقاومت تقویت کنیم تا ان‌شاءالله ناامیدی عظیمی در جبهه باطل به وجود آید.

عاملی اضافه کرد: باید خدا را شکر کنیم به خاطر وجود رهبر معظم انقلاب؛ هر صحبتی که ایشان می‌کند، یک راهبرد جهانی است. صحبت اخیرشان که رژیم غاصب اسرائیل باید متوجه اشتباه محاسباتی درباره ایران شود، نگاهی است که هزاران بنیان فکری پشت آن بوده است. باید درک کنیم که ایران چه جایگاهی دارد، مردم آن چه تاریخی و چه تمدنی دارند و انقلاب اسلامی چگونه به وقوع پیوسته است.

وی ادامه داد: محاسبات نادرستی که برای منافقین تولید می‌شود و جریان باطلی که مرتب برای همدیگر خبر تولید می‌کنند، به تدریج باورشان می‌شود که مساله چیز دیگری است. اما الحمدالله روح امید در میان مردم وجود دارد و آنها به قدرت نظامی ایران و به‌ویژه قدرت رهبری معظم انقلاب احساس افتخار می‌کنند؛ مقام معظم رهبری که با انسجام و درایت می‌تواند کارها را به خوبی پیش ببرد.

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی با اشاره به کارگروه های این شورا بیان کرد: احکامی که به اعضای کارگروه‌ها داده‌ایم، بیشتر از آنکه وظایف تدوین برنامه‌های آموزشی را شامل شود، بر ایجاد فضای همفکری تأکید دارد. ما نمی‌خواستیم دوگانه‌هایی ایجاد کنیم. اکنون که کارگروه‌های مختلفی در زمینه‌های فلسفه، علوم اقتصاد، جامعه‌شناسی، تاریخ و معماری و شهرسازی داریم، این جمع هم فرهیختگان کشور هستند و با جمع شدن در حوزه‌های مرتبط، می‌توانند فضایی برای همفکری ایجاد کنند تا مسائل این حوزه‌ها را مورد بررسی قرار دهیم.

عاملی تصریح کرد: تلاش ما این است که کارگروه‌ها بتوانند فضایی برای هم‌اندیشی پیدا کنند. در این راستا با حوزه فناوری اطلاعات صحبت کرده‌ایم تا بتوانند امکانات لازم برای این فضا را فراهم کنند. مجموعه نظرات مقام معظم رهبری نیز در دسترس قرار خواهد گرفت، اما جلساتی را به تمرکز بر این نظرات اختصاص می دهیم و نوع‌شناسی از اندیشه‌های ایشان صورت بگیرد. این همفکری می‌تواند به ما کمک کند تا دغدغه‌های موجود را به بهترین شکل محقق کنیم.

علوم انسانی التقاطی ممکن است کارآمدی لازم را برای جامعه اسلامی ایران نداشته باشد

وی عنوان کرد: یکی از دغدغه‌های مقام معظم رهبری این است که علوم انسانی کنونی با بیماری‌هایی دست وپنجه نرم می‌کند و تحت تأثیر علوم انسانی غربی قرار گرفته است، ایشان به این نکته اشاره کردند که مبنای علوم انسانی غربی غیرالهی و مادی است و با مبانی اسلامی و دینی سازگار نیست چرا که علوم انسانی تنها زمانی می‌تواند مفید و تربیت‌کننده باشد که بر اساس تفکر الهی و جهان‌بینی اسلامی اداره شود. این مساله، پایه‌گذار بسیاری از موضوعاتی است که می‌توانیم در این حوزه به آن بپردازیم.

ضرورت بررسی آسیب‌شناسانه مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی در آستانه چهل سالگی

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی خاطرنشان کرد: امسال چهلمین سالگرد تاسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی است. در این ۴۰ سال دستاوردهای این شورا و همچنین چالش‌ها و پروژه‌های ناکام آن نیازمند بررسی و گفت‌وگو است.

وی با بیان اینکه تحول علوم انسانی نیازمند یک دستور کار مشخص است، تاکید کرد: باید تعیین کنیم که این تحول برای چه هدفی باید انجام شود و در رشته‌های مختلف به چه نتایجی خواهد رسید؟ یکی از حوزه‌های بارز که می‌تواند به مسیر علوم انسانی کمک کند، بحث الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت است. این الگو دغدغه‌ای بوده که مرکز الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت بر روی آن کار کرده و به یک سند رسید. اما متأسفانه این سند هنوز ابلاغ نشده است و نیازمند بحث و گفت‌وگوی بیشتری است.

عاملی افزود: در این راستا، دکتر واعظ‌زاده سلسله نشست‌هایی برگزار کردند، به ویژه نشست‌های سالانه که باعث تحلیل محتوایی خروجی‌های آن جلسات شده است. به تدریج، ما نیز در بخش‌های کمی از این جلسات حضور داشتیم و بررسی‌های تخصصی در مورد الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت به‌ویژه در دو فضای فیزیکی و مجازی صورت گرفت. این نکته حائز اهمیت است که بخشی عمده از فرایند حکمرانی در فضای مجازی انجام می‌شود و عدم تعامل بین این دو فضا، نقص بزرگی را در مدل عملیاتی ما به وجود می‌آورد.

عملکردهای هوش مصنوعی به تحقیقات و طراحی الگوهای کارآمد نیاز دارد

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی بیان کرد: عملکردهای هوش مصنوعی، فناوری‌های کوانتومی و سایر فناوری‌های نوین ابعاد گسترده‌ای از مباحث را شامل می‌شود که نیاز به تحقیقات و طراحی الگوهای کارآمد دارد. با توجه به کمبود زمان، پیشنهادی مطرح شده که در تاریخ ۱۲ آذر یک نشست ملی یک‌روزه برگزار کنیم تا کارگروه‌ها بتوانند هم‌افزایی داشته باشند. باور دارم که علوم انسانی و علوم اجتماعی، اساس همه علوم هستند و سایر علوم نمی‌توانند در حوزه‌های خود موفق باشند مگر اینکه ایده‌هایی از علوم انسانی و اجتماعی به آن‌ها منتقل شود. این تبادل ایده باید در حوزه‌هایی مانند علوم پزشکی و مهندسی که به فناوری مرتبط هستند، مورد توجه قرار گیرد.

استاد دانشگاه تهران افزود: به‌عنوان مثال، موضوع هوش مصنوعی امروز به یکی از مباحث بزرگ تبدیل شده است. هوش مصنوعی به دو دسته محدود و عمومی تقسیم می‌شود؛ هوش مصنوعی محدود معمولاً دارای الگوریتم‌های مشخصی است که بر اساس آن عمل می‌کند، مانند دستگاه‌های معمولی که به فرآیندهای فیزیکی متصل می‌شوند. یا حتی جستجوگرهای چندرسانه‌ای مانند چت GPT که بر اساس داده‌ها و پارامترهای خود فعالیت می‌کنند.

وی افزود: به‌تازگی، «چت‌جی‌پی‌تی ۴ زیرو» به‌عنوان یک مدل هوش مصنوعی مطرح شده که گفته می‌شود به منطق عقل انسانی نزدیک‌تر شده است. وقتی با آن صحبت می‌کنید، صدا و لحن شما را شناسایی می‌کند و پاسخ می‌دهد. حتی اگر با آن به‌صورت طبیعی و غیررسمی صحبت کنید، توانایی‌ها و هیجاناتش را به نمایش می‌گذارد. این نشان می‌دهد که این نوع هوش مصنوعی در حال به‌دست آوردن قابلیت‌های استدلال و شناخت هیجانی است.

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی گفت: اما نگرانی وجود دارد که بر اساس این ایده، هوش مصنوعی عمومی باید برابر با انسان باشد، به‌طوری که تمام ظرفیت‌هایی که انسان در تصمیم‌گیری و استنتاج دارد، در آن موجود باشد. تفاوت اساسی در این است که حافظه انسان در حالت فعال نیست و بخشی از آن فراموش می‌شود، در حالی که حافظه هوش مصنوعی همواره فعال است و می‌تواند از بین ۵۰۰ میلیارد تا یک تریلیون پارامتر برای استخراج داده‌ها استفاده کند.

به گفته عاملی، اکنون مباحث اخلاقی پیرامون هوش مصنوعی به طور فزاینده‌ای در جهان مطرح شده است. همچنین، مباحث فلسفی و الهیاتی در مورد هوش مصنوعی نیز به شدت افزایش یافته و پرسش‌هایی را در این زمینه به وجود آورده است.

مباحث اخلاقی پیرامون هوش مصنوعی به طور فزاینده‌ای در جهان مطرح شده است

وی ادامه داد: مقوله هوش مصنوعی در حال حاضر به شدت بر رفتار ما تأثیر می‌گذارد و ما باید توجه کنیم که این تأثیرات تا کجا می‌تواند پیش برود. اکنون مباحث اخلاقی پیرامون هوش مصنوعی به طور فزاینده‌ای در جهان مطرح شده است. همچنین، مباحث فلسفی و الهیاتی در مورد هوش مصنوعی نیز به شدت افزایش یافته و پرسش‌هایی را در این زمینه به وجود آورده است.

عاملی گفت: مقام معظم رهبری در جریان برگزاری کنگره جهانی حضرت رضا علیه السلام که به تازگی برگزار شد، سه راهکار به ما ارائه دادند. یکی از این نکات، توجه به ابعاد قدسی، معنوی و اخلاقی اهل بیت علیهم السلام بود. امروزه دنیا تشنه‌ این ابعاد اخلاقی و معنوی است. نکته‌ دوم این بود که ما باید از آموزه‌های اهل بیت علیهم السلام در زندگی امروز بهره‌برداری کنیم. به عنوان مثال، ایشان در مورد حقوق حیوانات صحبت‌های بسیار عمیقی دارند، در حالی‌که امروزه موضوع حقوق حیوانات به تازگی در جوامع مطرح شده است. اگر ما این فرهنگ اهل بیت را ترویج کنیم، می‌توانیم فضایی را در سطح جهانی ایجاد کنیم.

وی اضافه کرد: نکته‌ سوم، تأکید بر بحث حکومت اسلامی بود. همه‌ ائمه علیهم السلام به دنبال ایجاد حکومت اسلامی بوده‌اند، هرچند که شرایط فراهم نشده است. به ویژه امیرالمؤمنین که پنج سال در این زمینه فرصت داشتند، و امام رضا علیه السلام که در دوره‌ ولایت عهدی خود به مدت دو تا سه سال این زمینه را داشتند. سایر ائمه همچون امام سجاد، امام صادق و امام باقر نیز در ادعیه و روایات خود به این مهم اشاره کرده‌اند.

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی عنوان کرد: در مجموع، این دیدگاه‌ها به ما ایده می‌دهند که در بحث تحول علوم و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، چه اقداماتی باید انجام دهیم و چگونه می‌توانیم از آموزه‌های اهل بیت بهره‌برداری کنیم.

وی ادامه داد: با توجه به این مسائل، به نظر می‌رسد که یکی از راهکارهای تحول در علوم انسانی، تمرکز بر الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت است که در راستای اهداف و ارزش‌های دینی و فرهنگی کشورمان قرار دارد. این تحول می‌تواند در علوم انسانی و اجتماعی تأثیرگذار باشد و به پیشرفت و کارآمدی دیگر رشته‌ها، از جمله علوم پایه، پزشکی، مهندسی و دیگر حوزه‌ها کمک کند.

عاملی عنوان کرد: امروزه تأکید بر این است که علوم انسانی باید به مسائل و نیازهای جمهوری اسلامی توجه داشته باشد و در جهت حل مسائل زمانه عمل کند. این موضوع در چارچوب بیانیه گام دوم انقلاب و ایده تمدن نوین اسلامی که رهبری مطرح کرده‌اند، اهمیت ویژه‌ای دارد.

وی تأکید کرد که ایجاد گفتمان اجتماعی نباید مورد هراس قرار گیرد و بیان مسائل در فضای عمومی اهمیت دارد. در دنیای امروز که عصر همه‌گیری پیام‌هاست، ایجاد و گسترش پیام‌ها در صحنه اجتماعی می‌تواند تاثیرات زیادی داشته باشد.

عاملی همچنین در ارتباط با موضوع الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، پیشنهاد کرد که این الگو بیشتر در رسانه‌ها و نقد و بررسی‌های اجتماعی و توسط نخبگان اجتماعی مطرح شود تا از این طریق به نقد و صیقل بیشتری دست یابد. هدف اصلی، تحقق کامل الگو نیست؛ بلکه می‌خواهیم با نگاهی آزادتر به این مفهوم بپردازیم تا شاید از این مسیر به دستاوردهای جدیدی برسیم. همکاری مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و شورای تحول علوم انسانی می‌تواند به بهبود ایده‌ها و بهره‌گیری از تجارب و شبکه‌های گسترده‌ای که مرکز در طی سال‌ها به دست آورده کمک کند. مرکز الگو، با گردهمایی اندیشکده‌ها و افراد صاحب‌نظر، ظرفیت ارزشمندی دارد که می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد.

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی بیان کرد که هنوز جای زیادی برای ایده‌پردازی در این حوزه وجود دارد و نباید خود را بی‌نیاز از ایده‌های جدید بدانیم. حتی الگوهایی که به نظر می‌رسد کامل هستند، هنوز جای بررسی و بهبود دارند. بحث دیگر این است که تحول الگو نباید صرفاً محدود به یک مدل خاص از حکمرانی اسلامی باشد؛ بلکه باید از مدل‌های مختلف و اجزا و عناصر متفاوت گذشته نیز بهره برد و آن‌ها را در این زمینه بررسی کرد.

عدم اجرای کامل مصوبات شورای تحول علوم انسانی در دانشگاه‌ها
در ادامه این نشست، غلامرضا جمشیدیها، عضو شورای تحول علوم انسانی با انتقاد از تأخیر در اجرای مصوبات شورای تحول علوم انسانی گفت: برای مثال، اگر کارشناسی رشته علوم اجتماعی بازبینی و تغییراتی در آن اعمال شده، این تغییرات به طور کامل اجرایی نمی‌شوند. دانشگاه‌ها اختیاراتی دارند و الزام خاصی برای پیاده‌سازی مصوبات شورای تحول ندارند. این امر باعث شده که حتی دانشگاه‌هایی مانند تهران و علامه طباطبائی نیز این تغییرات را به‌طور کامل پیاده‌سازی نکنند. به نظر می‌رسد نیاز به کارگروه‌هایی برای ارزیابی و نظارت بر اجرای این مصوبات وجود دارد.

وی با اشاره به برنامه دکتری الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت ادامه داد که در گروه علوم اجتماعی اسلامی تعریف و در سامانه وزارت علوم ثبت شده، اما اجرای آن همچنان با مشکلاتی روبه‌رو است. به رغم تأیید این برنامه توسط شورای تحول علوم انسانی و وزارتخانه، مشکلات اجرایی و کمبود امکانات همچنان مانع از عملیاتی‌شدن کامل این برنامه در دانشگاه‌ها شده است.

مشارکت دانشگاه‌ها در تدوین برنامه درسی
حجت الاسلام غلامرضا مصباحی مقدم، عضو دیگر شورای تحول و ارتقای علوم انسانی نیز در این جلسه به مساله ارزیابی و نظارت بر اجرایی‌ شدن مصوبات کارگروه‌های شورای تحول و ارتقای علوم انسانی اشاره کرد و گفت: که باید بازخورد این مصوبات از دانشکده‌های مختلف گرفته شود تا مشخص شود چه اقداماتی در عمل صورت گرفته است. به عنوان مثال، سرفصل کارشناسی رشته اقتصاد که در سال ۱۳۹۵ ابلاغ شد، به طور گسترده در دانشگاه‌ها اجرا شده است، اما برخی دانشگاه‌ها مانند در ابتدا مقاومت‌هایی داشتند. برای رفع این مقاومت‌ها، رویکردی اتخاذ شد که در آن از نمایندگان دانشکده‌های مختلف اقتصاد دعوت شد تا در تدوین سرفصل‌ها مشارکت کنند. جلسه‌ای با حضور نمایندگان دانشکده‌های مختلف در وزارت علوم برگزار شد و اعضای کارگروه نیز از استادان با تجربه و آشنا به رشته‌ها بودند.

وی ادامه داد: در دهه‌های گذشته، غربی‌ها با هدف تربیت کارشناسان غیر غربی که برای تحصیل به کشورهای غربی می‌آمدند، سرفصل‌های علمی را به نحوی طراحی کردند که تنها مهارت‌های تکنیکی آموزش داده شود و فلسفه علم و مبانی علوم به آنها ارائه نشود. این نوع آموزش باعث شد دانشجویان کشورهای جهان سوم، بیشتر به عنوان تکنسین تربیت شوند تا متفکرانی مستقل و صاحب‌نظر.

مصباحی مقدم بیان کرد: بنابراین نیاز ما امروز تربیت متفکرانی است که توانایی تحلیل و نقد داشته باشند و نه صرفاً کارشناسان فنی. اگر این مساله را بپذیریم، ضروری است که وزارت علوم و دانشگاه‌ها نیز در این راستا گام‌های اساسی بردارند و یک بسیج عمومی در دانشگاه‌ها ایجاد کنند تا استادان و مدیران رشته‌ها با ارائه طرح‌های آموزشی، نسل جدیدی از صاحب‌نظران را تربیت کنند.

در ادامه نشست، رضا داوودی، عضو شورای تحول و ارتقای علوم انسانی نیز اعلام کرد: قرار است در آذرماه، به مناسبت چهلمین سالگرد تأسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی، نشست‌های مختلفی توسط ستادهای چهارگانه (علم و فناوری، فرهنگی اجتماعی و شوراهای تخصصی) برگزار شود. برای نشست اصلی، ۱۲ آذرماه در نظر گرفته شده است که در دو پنل شامل دو بخش است؛ بخش اول با حضور برخی از مدیران، استادان برجسته و احتمالاً تعدادی از وزیران که به بررسی تحول در علوم انسانی و جایگاه بین‌رشته‌ای آن در الگوی حکمرانی اسلامی ایرانی خواهند پرداخت. در بخش دوم سخنرانی‌های کلیدی توسط چند تن از اساتید ارائه می‌شود.

فاطمه قاسم پور، رئیس کارگروه مطالعات زنان و خانواده هم در این نشست عنوان کرد: در کارگروه مطالعات زنان و خانواده به دنبال بررسی جایگاه رشته مطالعات زنان و خانواده در حکمرانی تمدنی کشور هستیم. می‌توانیم روندهای جهانی را شناسایی کرده و تغییرات فرایندی را در این حوزه بررسی کنیم. همچنین آماده‌ایم که در این زمینه نشست تخصصی برگزار کنیم.

علوم انسانی برخلاف علوم غیرانسانی به سرعت به فناوری نمی‌رسد
ماینده دانشگاه آزاد اسلامی در شورای تحول علوم انسانی نیز بیان کرد: علوم انسانی برخلاف علوم غیرانسانی به سرعت به فناوری و زندگی روزمره مردم نمی‌رسد و برای ایجاد تأثیرگذاری نیازمند طی مراحل بیشتری است. علوم انسانی باید به گونه‌ای ارائه شود که تأثیر آن در سبک زندگی و زندگی روزمره مردم مشاهده شود. بنابراین، ضروری است که در برنامه‌ریزی‌های آینده، چگونگی پیوند علوم انسانی با نیازهای عملی جامعه به‌طور دقیق‌تری مد نظر قرار گیرد.

محمد هادی همایون ادامه داد: در ادامه بحث‌های مرتبط با علوم انسانی، باید بررسی کنیم که آیا این علوم قابلیت اسلامی شدن دارند یا خیر. با توجه به بیش از ۴۰ سال تجربه انقلاب اسلامی، این سؤال همچنان مطرح است که چطور می‌توانیم علوم انسانی را به شکل بومی و اسلامی ارائه کنیم و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چگونه خواهد بود.

وی پیشنهاد کرد که یک کارگروه جدی در زمینه مهندسی ارتباطات و اختراع رسانه‌ای مخصوص انقلاب اسلامی تشکیل شود و گفت: علاوه بر این، می‌توان در نشست‌های تخصصی مرتبط با این موضوع از کارشناسان هوش مصنوعی دعوت کرد تا به شکل‌گیری الگوی رسانه‌ای اسلامی ایرانی کمک کنند.