آبخیزداری، نجات آب و خاک در قلب اراضی ملی

به گزارش آباجان به نقل از ایرنا؛ لرستان از دیرباز جزو استان های پر بارش کشور محسوب شده و در سال های اخیر که خشکسالی گریبان زمین ایران را گرفته بازهم در مواقعی از سال با بارش های سیل آسا و مخرب مواجه است که آبخیزداری و آبخوان داری در قلب عرصه های طبیعی یکی از اقدامات ارزشمند اما کمتر دیده شده در این راستا بوده است.

نه تنها لرستان بلکه ایران طی سال های اخیر با وقوع پدیده سیلاب مواجه و در برخی موارد اتفاقات ناگوار و مرگ هموطنان در این حوادث رقم خورده است و گاهی هم بیشترین خسارات و حتی قربانیان آن در عرصه های طبیعی و مناطق جنگلی هم بوده اند.

۲۸ درصد اراضی کشور در معرض سیلاب شدید

تغییرات اقلیمی، تغییر رژیم رودخانه ها، برداشت های بی رویه از جنگل ها و افزایش فرسایش خاک، بیابان زایی و عواملی از این دست منجر به افزایش سیلاب در ایران شده اند و به گفته مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی کشور ۲۸ درصد اراضی کشور در معرض سیلاب شدید است که تعداد ۶۵۹ شهر را در بر می گیرد و تاکنون در ۹۰ میلیون هکتار از اراضی کشور عملیات آبخیزداری انجام نشده که با توجه به وسعت این عرصه، هفت هزار و ۳۹۰ میلیارد ریال برای اجرای این امر نیاز است.

آبخیزداری؛ در تعریف ساده مجموعه فرآیند تنظیم و اجرای اقدامات مناسب به منظور اداره منابع موجود در آبخیز، بدون آسیب رساندن به موجودیت این منابع، تقویت پوشش گیاهی و کاهش زیان سیل های ویرانگر، تغذیه سفره آب های زیرزمینی و افزایش تولید و محصول است.

حدود یک دهه اخیر بر اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوان داری با هدف کنترل سیلاب، ذخیره آب و تقویت سفره های زیرزمینی، تامین امنیت زیستی، غذایی و انرژی کشور تاکید شده است و لرستان هم به عنوان یک استان پر بارش و سیل خیز اقدامات قابل قبولی داشته اما همچنان نیازمند تخصیص اعتبار برای ادامه و تسریع این روند است.

بدون شک آبخیزداری یکی از سدهای مهم و موثر در مقابله با سیلاب است که علاوه بر رام کردن جریان آب، موجب ذخیره آب نیز می شود و روان آب هایی را که احتمال تبدیل شدن به سیل دارد؛ به سفره های زیرزمینی هدایت و ذخیره می کند؛ بنابراین باید در مناطق پرباران و با شیب بالا مانند لرستان به صورت ویژه در دستور کار قرار گیرد که این امر طی سال های اخیر و پس از سیل سال ۹۸ تا حد قابل قبولی در استان دنبال شده است.

لرستان با مساحت ۲ هزار و ۸۳۰ هزار هکتار در بخش میانی زاگرس قرار گرفته و از کل مساحت آن، یک هزار و ۲۰۰ هزار هکتار در حوضه آبریز سد دز و کارون بزرگ و بیش از یک هزار و ۶۰۰ هزار هکتار نیز در حوضه آبریز سد کرخه واقع شده و کمتر از ۴۰ هزار هکتار نیز در حوضه آبریز گلپایگان واقع است.

فرسایش خاک، عامل مهم بروز سیلاب

به گفته معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان حدود ۷۵ درصد از مساحت استان را عرصه های ملی تشکیل داده وحجم حدود ۱۲ میلیارد مترمکعبی رواناب سالانه که فقط در چند ماه از سال متمرکز وجاری است موجب تهدید خسارات مختلف ناشی از فرسایش خاک و بروز سیلاب، می شود.

“مجید سپهوند” یکی از دلایل بروز سیلاب را فرسایش خاک و فقر پوشش گیاهی برشمرد و افزود: ازین رو لازم است برای حفاظت خاک در سطح حوضه های آبخیز و عرصه های جنگلی و مرتعی، مهار روان آب و کاهش خسارات ناشی از آن اقدام شود.

وی ادامه داد: ۷۰ درصد سطح استان غالبا فرسایش توده ای و خندقی خاک به میزان حدود ۳۰ تن در هکتار، ۱۱ درصد سطح استان فرسایش توده ای و جریان واریزه ای با فرسایش ۳۷ تن در هکتار و ۱۹ درصد سطح استان فرسایش خاک به شکل ورقه ای و شیاری در سطح اراضی کشاورزی و حوزه های آبخیز منابع طبیعی به میزان ۱۸.۸ تن در هکتار دارد.

معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان گفت: لازم است در راستای کاهش خسارات مناطق فرسایش پذیر و سیل خیز اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری صورت گیرد که در این راستا مطالعات در ۲ مرحله توجیهی و تفضیلی، صورت می گیرد.

اجرای آبخیزداری در ۸۴۹ هزار هکتار اراضی لرستان

سپهوند تصریح کرد: در این راستا حدود ۲ میلیون و ۷۷۳ هزار و ۴۰۰ هکتار معادل ۹۷ درصد مساحت استان دارای مطالعات توجیهی و حدود یک میلیون و ۴۱۵ هزار هکتار نیز دارای مطالعات تفصیلی – اجرایی است.

وی افزود: براساس مطالعات فاز تفصیلی – اجرایی پروژه های مختلف عملیات آبخیزداری (مکانیکی ، بیومکانیکی و بیولوژیکی)، حفاظت خاک، تقویت پوشش گیاهی و همچنین عملیات آبخوان داری جهت کنترل سیلاب و روان آب، تغذیه آبخوان ها و کاهش اثرات خشکسالی در سطح ۸۴۹ هزار هکتار از اراضی ملی تحت مدیریت منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان اجرا شده که بیش از ۴۸ درصد این عملیات در سال های اخیر و از محل صندوق توسعه ملی (به فرمان مقام معظم رهبری) بوده است.

معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان گفت: سال ۱۴۰۱ عملیات آبخیزداری و آبخوان داری به حجم یک میلیون و ۷۰۰ هزار مترمکعب در ۴۰ هزار هکتار اجرا شده و با وجود کاهش ۳۵ درصدی تخصیص اعتبار نسبت به مصوب استانی، تا پایان سال ۱۴۰۲ در مساحتی حدود ۴۳ هزار و ۸۷ هکتار دیگر از سطح استان تحت پوشش عملیات آبخیزداری و آبخوان داری قرار گرفته است.

تغذیه سالانه ۲۰ میلیون متر مکعب سفره های زیرزمینی لرستان با عملیات آبخیزداری

سپهوند تصریح کرد: تمامی عملیات موصوف به آبخیزداری در سطح استان به میزان ۸۴۹ هزار هکتار باعث شده سالانه بیش از ۲۰ میلیون مترمکعب تغذیه سفره های زیرزمینی، افزایش دبی قنوات، چشمه ها و چاه ها صورت گیرد.

وی ادامه داد: به طور مثال اجرای عملیات آبخیزداری در شمال خرم آباد به وسعت ۴۳ هزار هکتار با حجم کنترل سیل و رسوب ۲.۵ میلیون مترمکعب، باعث کاهش پیک ایستگاه هیدرومتری چم انجیر با کاهش ۶ درصد دبی و در نتیجه کاهش سیلاب ۱۴۰۱ شد.

معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان گفت: با توجه به عملیات آبخیزداری و آبخوان داری صورت گرفته در سطح استان بیش از ۱۱۲ میلیارد متر مکعب از حجم روان آب ناشی از سیلاب های رخ داده مهار و از بروز خسارات جانی و مالی ممانعت شده است.

سپهوند یادآور شد: همچنین حداقل به میزان ۱۰.۷ و ۹.۸ میلیون متر مکعب، آب ناشی از سیلاب بر عرصه های آبخیزداری به آب های زیرزمینی نفوذ کرده است که این امر موجب تعدیل خشکسالی و بیلان منفی سفره آب زیرزمینی در استان می شود.

وی با اشاره به سیل خیز بودن شمال خرم آباد نیز افزود: در حوزه شمال خرم آباد با مساحت ۴۳ هزار هکتار، با وجودی که تنها ۲۰ درصد عملیات آبخیزداری و آبخوان داری انجام گرفته اما ۲۵ درصد تعدیل و کاهش حجم سیلاب در اثر اجرای این فعالیت ها محقق شده است.

معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان اظهار داشت: این اقدام باعث کاهش ۱۵ درصدی تهدید بیشترین دبی جریان سیلابی “خرم رود” و سبب شد هشدار سطح قرمز دبی سیلابی این رودخانه طی چندین بارش در حد سطح قرمز، به سطح زرد تنزل یابد و از خسارات و تخریب زیرساخت های منطقه جلوگیری شود.

کنترل ۳۰ میلیون تن رسوب

سپهوند همچنین اضافه کرد: اثربخشی فعالیت های آبخیزداری و آبخوان داری در سطح استان به نحوی بوده که از ابتدا تا سال ۱۳۹۸ بیش از یک هزار و ۳۲۳ و از سال ۹۸ تا پارسال ۲۰۶ سازه اجرا شد که میزان فرسایش و رسوب کنترل شده توسط این سازه ها ۳۰ میلیون تن بوده است.

وی گفت: اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان فعالیت های مکانیکی همچون احداث بندهای خاکی، سنگی ملاتی، گابیونی، بانکت، خشکه چین، اسکله ریزی و نیز اقدامات متنوع بیومکانیکی و بیولوژیکی همچون سیستم های ذخیره نزولات جوی ( چاله های فصلی )، سکوبندی، نهالکاری، کپه کاری، بذر کاری، بذر پاشی و علوفه کاری را پیوسته در دستور کار دارد.

سپهوند افزود: این اقدامات در راستای جلوگیری از کاهش فرسایش خاک و خطرات ناشی از بروز سیلاب ها، حفظ تفرجگاه ها و حیات وحش، حفاظت و تثبیت کیفیت استاندارد آب حاصل از آبخیزها، اصلاح و توسعه جنگل ها، مراتع و چراگاه ها، اصلاح و توسعه اراضی کشاورزی و افزایش تولید مزارع کوچک و محدود، کنترل رواناب، تغذیه سفره های آب زیزمینی، افزایش تولید آب و کاهش و تعدیل خشکسالی ها صورت می گیرد.

شناسایی ۵۵۲ نقطه سیل خیز در لرستان

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان نیز با اشاره به شناسایی ۵۲۲ نقطه سیل خیز در استان می گوید: آبخیزداری مجموعه عملیاتی است که بر اساس اصول مدیریت یکپارچه حوضه آبخیز به منظور حفاظت از منابع آب و خاک اجرایی می‌شود و در آبخوان‌داری نیز با مهار و نفوذ سیلاب روی عرصه‌های آبخوان از بروز سیلاب‌های مخرب جلوگیری و موجب احیای منابع آب و خاک می‌شود.

حسین میرزایی اظهار داشت: اجرای پروژه‌های آبخیزداری علاوه بر جلوگیری از سیل، ذخیره آب و تغذیه سفره‌های زیر زمینی، آثاری از جمله بهبود اشتغال، ارتقای سطح درآمد روستاییان و آبخیزنشینان و افزایش ارزش تفرجگاهی مناطق تحت پوشش را به دنبال دارد.

جذب ۵.۵ تن رسوب با هر هکتار عملیات آبخیزداری

وی تصریح کرد: هر هکتار عملیات آبخیزداری به طور متوسط منجر به ذخیره ۵۳۰ متر مکعب آب، بین ۲ تا ۹ تن در هکتار کنترل فرسایش خاک، جذب ۵.۵ تن رسوب و تولید ۱۲۰ کیلوگرم علوفه می شود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان افزود: فرسایش و رسوب خاک به طور متوسط در ایران ۱۶.۷ تن در هکتار است، در حالیکه این رقم در برخی مناطق این استان به ۷۰ تن در هکتار رسیده است.

میرزایی اظهار داشت: متوسط فرسایش خاک در لرستان ۲۵ تن در هکتار است، اما در برخی نواحی به ۵۰ و مناطقی مانند نوژیان به ۷۰ تن در هکتار هم افزایش یافته است که این رقم بیانگر مستعد بودن استان برای بروز سیلاب و ضرورت اجرای طرح های آبخیزداری می باشد.