عدم توازن جدی صنعت نشر ایران با چین/ رمز موفقیت کشورهای توسعه‌یافته چیست؟

به گزارش آباجان به نقل از ایرنا، چند سال پیش مقام معظم رهبری از نمایشگاه کتاب با عنوان «بهار کتاب» یاد کردند و فرمودند: «ایامی را که نمایشگاه کتاب در تهران برگزار می‌شود، به نظر بنده باید «بهار کتاب» نامید. زیرا کتاب حقیقتاً مطرح می‌شود و گروه‌های زیادی از مردم به‌ویژه جوانان سراغ کتاب‌فروش‌ها می‌روند.

یعنی کتاب‌فروش‌ها، فروشِ خوبی ازاین‌جهت دارند و کتاب هم واقعاً به دست مردم علاقه‌مند می‌رسد.» سی و پنجمین نمایشگاه کتاب امسال بهار خود را در حالی پشت گذاشت که برخلاف سال‌های گذشته اگرچه از فروش چشمگیری برخوردار بود؛ اما با یک حساب سرانگشتی ما هنوز فاصله زیادی با برخی کشورهای توسعه‌یافته جهان داریم. چنانچه مقایسه صنعت نشر چین و ایران نشان می‌دهد که باوجودآنکه تعداد ناشران چینی یک‌دهم تعداد ناشران ایران است؛ اما تعداد نسخه کتاب‌های چاپی سالانه چین ۱۱۰ برابر، تعداد عنوان کتاب‌های چاپی سالانه چین ۵ برابر و شمارگان متوسط هر عنوان کتاب چینی ۲۴ برابر ایران است.

حدود ۵۸۶ ناشر چینی در سال ۲۰۲۲ در مجموع ۵۰۲,۲۴۶ عنوان کتاب را در ۱۱ میلیارد نسخه منتشر کرده است، یعنی شمارگان هر عنوان کتاب آن به طور متوسط ۲۲ هزار نسخه بوده است. درحالی‌که بیش از ۵ هزار ناشر ایرانی در سال ۱۴۰۲ در مجموع ۱۱۰ هزار عنوان کتاب را در ۱۰۳ میلیون نسخه منتشر کرده است، یعنی شمارگان هر عنوان کتاب آن به طور متوسط ۹۳۴ نسخه بوده است.

بر کسی پوشیده نیست که اکثر انتشارات اصلی غربی از امکانات چاپ افست چینی برای تولید درصد زیادی از کتاب‌های خود استفاده می‌کنند؛ اما دلیل عدم توازن ایران با چین و سایر کشورهای موفق جهان در صنعت نشر چیست؟

تأثیر استقبال مردم به کتاب‌خوانی در صنعت نشر

صنعت نشر در چین ۸ میلیارد دلار ارزش دارد و پس از ایالات متحده دومین صنعت چاپ در جهان است. شهروندان چینی نیز خوانندگان مشتاقی هستند؛ طبق آکادمی مطبوعات و انتشارات چین، تقریباً ۷۸ درصد از مردم چین به طور منظم و نزدیک به ۶۰ درصد به مدت یک ساعت در روز در سیستم عامل‌های دیجیتال مطالعه می‌کنند. این تعداد خوانندگان فرصت‌های زیادی را برای دست‌اندرکاران رسانه و نشر ایجاد کرده است. این در حالی است که سرانه مطالعه در ایران با احتساب کتاب‌های درسی دانش‌آموزان و دانشجویان، بین هفت تا پانزده دقیقه در روز است.

اگرچه برخی افراد دلیل پایین آمدن تیراژ کتاب در ایران را عدم استقبال مردم به کتاب‌خوانی می‌دانند؛ اما مجدالدین معلمی مدیرعامل و عضو هیات‌مدیره بنیاد کتاب رویش اندیشه سازمان تبلیغات اسلامی این ادعا را رد می‌کند و می‌گوید: عرضه سالی یک میلیون جلد در بازار و سالی ۱۲۰ هزار عنوان کتاب نشان می‌دهد که صنعت نشر ایران زنده است و اتفاقاً مردم هم به خرید و خواندن کتاب علاقه دارند.

او معتقد است که مسئله تأثیرگذار در صنعت نشر مردم نیستند؛ بلکه کسانی هستند در ایجاد دسترسی به کتاب برای مردم خلأهایی را ایجاد کرده‌اند.

مدیرعامل بنیاد ملی کتاب تأکید می‌کند: متأسفانه ما در حوزه پخش و فروش ضعیف هستیم و از طرفی تعداد فروشگاه‌های ما بسیار کم است؛ تقریباً نصف کتاب‌فروشی‌ها در ۵- ۶ شهر اصلی کشور است و خیلی از شهرستانها کتابفروشی ندارند.

مقررات سرمایه‌گذاری در صنعت انتشارات

صنعت نشر در چین طی ۲۰ سال گذشته دستخوش دگرگونی قابل توجهی شده است. در سال ۲۰۱۴، چین حق ۱۸۱۶۷ اثر خارجی را خرید و حقوق ۱۰۴۰۱ عنوان را به مؤسسات انتشاراتی بین‌المللی فروخت، در حالی که نسبت واردات به صادرات کتاب‌های غربی و چینی تنها ۱۵ به ۱ در سال ۲۰۰۲ بود. این افزایش تماس بین صنایع نشر در چین و غرب فرصت‌های جدیدی برای سرمایه‌گذاری ایجاد کرده است، که مطمئناً با فعال‌تر شدن ناشران چینی در بازاریابی خارج از کشور و آشنایی بیشتر مخاطبان غربی با نویسندگان و رسانه‌های چینی، به رشد خود ادامه خواهد داد.

علی‌رغم تسهیل در مقوله‌های سرمایه‌گذاری خارجی در سال‌های گذشته، انتشارات در چین با محدودیت‌ها و ممنوعیت‌هایی برای سرمایه‌گذاری خارجی مشخص شده است. این محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها به شرح زیر است:

-سرمایه‌گذاری خارجی در انتشار و تولید صدا و تصویر ضبط شده و نشریات الکترونیکی ممنوع است.

-سرمایه‌گذاری خارجی یا تأسیس مؤسسات انتشاراتی ممنوع است.

-سرمایه‌گذاری خارجی در چاپ نشریات محدود است، مگر اینکه طرف چینی داخلی سهام‌دار کنترل باشد.

-سرمایه‌گذاری خارجی در راه‌اندازی پایگاه‌های خبری، خدمات نشر آنلاین، برنامه‌های صوتی و تصویری آنلاین و تجارت فرهنگی اینترنتی (علاوه بر موسیقی) ممنوع است.

کشور و ناشران چینی در کنار سرمایه‌گذاری گسترده‌ای که برای حضور در نشر جهان تدارک دیده‌اند از حیطه محتوایی با جریان بررسی پیش از انتشارِ به‌مراتب سخت‌گیرانه‌تری نسبت به کشور ما برخوردار هستندعلاوه بر این، در هر دو مرحله قبل و بعد از انتشار در چین بازرسی‌های کیفیت انجام می‌شود، تا جایی که یک نشریه ممکن است بازرسی‌های تصادفی دریافت کند تا اطمینان حاصل شود که حاوی محتوای ممنوعه توسط مقررات مدیریت انتشارات نیست. اداره دولتی مطبوعات، انتشارات، رادیو، فیلم و تلویزیون چین (SAPPRFT) نهادی است که به طور منظم مسئول تنظیم کلیه رسانه‌ها و نشریات است.

کشور و ناشران چینی در کنار سرمایه‌گذاری گسترده‌ای که برای حضور در نشر جهان تدارک دیده‌اند از حیطه محتوایی با جریان بررسی پیش از انتشارِ به‌مراتب سخت‌گیرانه‌تری نسبت به کشور ما برخوردار هستند.

معلمی سیاست‌های هر کشور را در امور فرهنگی آن کشور اثرگذار می‌داند و می‌گوید: یکی از سیاست‌ها در کشور ما این است که خیلی راحت به افراد مجوز نشر داده می‌شود و اکنون بیش از ۱۳ هزار مجوز نشر داده است. این مسئله باعث شده بازیگران صنعت نشر، بازیگران خرد و کوچکی باشند. در حالی که در خیلی از کشورها معمولاً تعداد ناشرین خیلی کم است و به همین دلیل تعداد کتاب و تمرکز بر روی کتاب‌ها ارتقا یافته و کتاب اقتصادی‌تر می‌شود.

او افزود: در کشور ما تعداد ناشرین خیلی بالاست و مشکل اصلی نشر در کشور ما این است که کتاب‌ها خیلی زود دچار مرگ زودرس شده و اصولاً دست مخاطب نمی‌رسد؛ لذا اگر در کشوری مثل چین با آن عظمت جمعیتی تیراژ کتاب به بیش از ۲۰ هزار تیراژ می رسد به این دلیل است که تعداد ناشران کم و تمرکز بر روی تیراژ بیشتر، تولید عمومی‌تر و رساندن کتاب به دست مردم است.

تأثیر جمعیت کشور در تیراژ کتاب

معلمی با بیان اینکه جمعیت مخاطب در تیراژ کتاب تأثیرگذار است، می‌گوید: اگر کشورهایی مثل چین، آمریکا و انگلیس تیراژ کتاب‌هایشان بالا است، به دلیل این است که جمعیت مخاطبشان فقط جمعیت کشور خودشان نیست؛ آنها به دلیل توسعه حوزه انگلیسی‌زبانان هدف‌گذاری بالاتری دارند و اگر شما جمعیت مخاطب آنها را بر کتاب‌هایشان تقسیم کنید، رونق داخلی آن‌چنانی ندارند و هدف‌گذاری عمومی‌تری دارند.»

مدیرعامل بنیاد ملی کتاب تصریح می‌کند: برای ارزیابی دقیق‌تر در مقایسه کشورها باید شرایط آن کشور را در نظر بگیریم. ما در ایران نه آن‌قدر وضعیت خرابی در صنعت نشر داریم و نه آن‌قدر وضعیت آرمانی داریم.

نگاهی به اقدامات انجام شده برای ترویج کتابخوانی

در مارس ۲۰۱۶، دانشگاه ایالتی مرکزی کانکتیکات نتایج خود را در مورد نظرسنجی «باسوادترین کشورهای جهان» منتشر کرد. در یک نظرسنجی که کشورها را بر اساس رفتار مطالعه مردم و منابع حمایتی رتبه‌بندی می‌کند، کشورهای توسعه‌یافته مانند ایالات متحده آمریکا و انگلیس به ترتیب در رتبه‌های هفتم و هفدهم قرار گرفتند.

در انگلستان، نمونه‌های زیادی در مورد چگونگی پرورش و حمایت از فرهنگ مطالعه می‌توان یافت. به‌عنوان‌مثال، مدارس هر هفته روز مطالعه برگزار می‌کنند. علاوه بر این، در مهدکودک‌ها و مدارس می‌توانید گوشه‌ای برای مطالعه پیدا کنید که در آن‌ها کتاب‌های متنوعی در کتابخانه قرار داده شده‌اند.

یکی از کارهایی که عمدتاً در کشورهای توسعه‌یافته در این زمینه صورت می‌گیرد، استفاده از ظرفیت‌های فضای شهری برای توسعه کتاب‌خوانی استیکی دیگر از عوامل مهم در پرورش و حفظ عادت خوب مطالعه، کتابخانه است. در انگلستان، کتابخانه‌ها معمولاً بزرگ هستند و به‌خوبی مدیریت می‌شوند. علاوه بر بسیاری از نسخه‌های یک کتاب، این کتابخانه‌ها معمولاً انواع مختلفی از کتاب‌ها را در خود جای می‌دهند که انواع موضوعات را پوشش می‌دهند. برای خوانندگان جوان نیز جلسات منظم داستان‌گویی رایگان برگزار می‌کنند.

یکی از کارهایی که عمدتاً در کشورهای توسعه‌یافته در این زمینه صورت می‌گیرد، استفاده از ظرفیت‌های فضای شهری برای توسعه کتاب‌خوانی است. در برخی از کشورها که اتفاقاً آمار کتاب‌خوانی آنها بالاست، مسئولین به‌جای استفاده از بنرهای بی‌روح، با اجرای طرح‌های جذاب مختلف به میزان کتاب‌خوانی در کشورشان می‌افزایند. موضوعی که کمتر در فضای شهرهای ایران دیده می‌شود.

در میان بی‌تفاوتی‌های موجود نسبت به ترویج کتاب‌خوانی در جامعه، بنیاد ملی کتاب درصدد انجام اقداماتی در حوزه نشر و بهبود و تقویت فعالیت ناشران وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی (از جمله انتشارات امیرکبیر، سوره مهر، خوارزمی، صاد و بین‌الملل) است.

معلمی، مدیرعامل این مجموعه از تأسیس صندوق مشارکت در تولید خبر می‌دهد و می‌گوید: ما در بنیاد ملی کتاب به‌جای تمرکز بر روی نشرهای خودمان، به تمام نشرهای حوزه انقلاب اسلامی اعلام کردیم که هر نشری از نظر محتوا کتاب خوب و مخاطب‌پسند داشته باشد، ما آمادگی مشارکت برای چاپ کتاب را داریم. این طرح مورد استقبال قرار گرفته و ازاین‌جهت امسال استقبال جدی‌تری خواهیم داشت.

او ادامه داد: بنیاد کتاب بر روی مسئله تبلیغ و ترویج نیز متمرکز شده است و درصدد هستیم تا معرفی کتاب به مردم عمومی‌تر باشد. از کارهای دیگری که انجام می‌دهیم سر و پا نگه‌داشتن ۵ انتشاراتی است که با آنها کار می کنیم.