میراث شهید امیرعبداللهیان، دیپلمات مجاهد نستوه

بدون شک، یکی از نقاط قوت مهم دولت شهید رئیسی، در عرصه سیاست خارجی بود. انجام ۲۵ سفر توسط ایشان به ۱۹ کشور، بیش از ۵۰ سفر وزیر خارجه به خارج از کشور و میزبانی از بیش از ۲۰ وزیر خارجه و دهها هیات خارجی دیگر در ایران و همچنین انجام صدها ملاقات و رایزنی در سطوح عالیرتبه و تحولات مهم در تعاملات خارجی ایران نشان از دیپلماسی فعال ایران در سه سال گذشته دارد. در این نوشتار تلاش می شود برخی از ویژگی های فردی، رویکردها و مشخصا دستاوردهای دکتر امیرعبداللهیان در حوزه سیاست خارجی مورد اشاره قرار گیرد.

خصائل فردی و اولویت های سیاست خارجی

شهید حسین امیرعبداللهیان به عنوان یک دیپلمات حرفه ای، تمام عمر کاری خود را با کنشگری در عرصه بین المللی سپری کرده و تجربیات ارزشمندی در این عرصه اندوخته و شناخت بسیار خوبی هم از ظرفیت ها و توانمندی ها ایران و هم تحولات نظام بین الملل و شرایط منطقه ای داشت و به عنوان دیپلماتی برجسته، بسیار مسلط به تحولات منطقه و از نظر اخلاقی و رفتاری بسیار متواضع و فروتن، فعال و خستگی ناپذیر شناخته می شد.

آقای امیرعبداللهیان، تنها وزیر خارجه پس از انقلاب بود که فارغ التحصیل رشته روابط بین الملل آن هم از معتبرترین دانشگاه داخل کشور بود، تمامی مراحل کاری دیپلماتیک از کارشناسی تا وزارت را به صورت پله ای و گام به گام طی نمودند و به جز یک دوره کوتاه خدمت به عنوان مشاور امور بین الملل ریاست مجلس شورای اسلامی، تمامی عمر کاری خود را نیز در وزارت امور خارجه و در حوزه عربی گذراندند.

لذا علاوه بر اینکه، شناخت بسیار خوبی از بدنه کارشناسی و سازوکارهای اداری و دیپلماسی داشتند، حضور مداوم ایشان در حوزه عربی، شناخت کم نظیری از شخصیت های سیاسی- مذهبی، جریانات فکری و تحولات منطقه غرب آسیا به ایشان بخشیده بود که اندوخته ارزشمندی بود.

روابط دوستانه تنگاتنگ شخصی و کاری دیرینه ایشان با رهبران و حامیان جبهه مقاومت در داخل و خارج از ایران و وجود اعتماد متقابل نیز از دیگر نکات برجسته ایشان بود.

علاوه بر همه اینها، گشوده بودن برای شنیدن و پذیرش نظرات مختلف، ظرفیت همکاری با طیف های متنوع فکری در حوزه سیاست خارجی و تاکید بر اطلاع و استفاده از نظریات همه صاحبنظران و افراد باتجربه در این حوزه، هم در داخل و هم در خارج از وزارت امور خارجه از ویژگی های کم نظیری بود که ایشان داشتند.

در همین دوره کوتاه وزارت، جلسات متعدد و مستقل ایشان با کارشناسان وزارت امور خارجه (صرفا با حضور شخص وزیر و کارشناسان)، کارشناسان ارشد (شامل مقامات و سفرای سابق)، معاونین و وزرای اسبق امور خارجه و در عین حال تشکیل یک “هیات اندیشه ورز” مشورتی متشکل از جمعی از اساتید دانشگاه و صاحبنظران حوزه روابط بین الملل و سیاست خارجی (خارج از وزارت خارجه) که به صورت هفتگی تشکیل جلسه داده و حاصل نظرات شان را در اختیار ایشان و وزارت امور خارجه قرار می دادند، و همچنین تشکیل جلساتی جداگانه با اساتید روابط بین الملل دانشگاه ها، همگی نشان دهنده تلاش ایشان برای استفاده از نظرات طیف های مختلف برای اتخاذ رویکرد مناسب و پیشبرد منافع ملی جمهوری اسلامی ایران در عرصه سیاست خارجی بود.

آقای امیرعبداللهیان، “سیاست خارجی متوازن، دیپلماسی پویا و تعامل هوشمند” را به عنوان شعار راهبردی خود در عرصه سیاست خارجی تعیین نموده و محورهایی از جمله موارد زیر را به عنوان اولویت های کاری سیاست خارجی خود معرفی کردند: (بهبود روابط با همسایگان ، آسیا گرایی یا بهبود روابط با کشورهای مطرح آسیایی، پیگیری فعالانه دیپلماسی اقتصادی، حمایت از جبهه مقاومت ،صیانت از حقوق هسته ای ایران و در عین حال تداوم مذاکرات و رایزنی های سیاسی با هدف بازگشت امریکا به معاهده برجام، بهبود روابط با کشورهای افریقایی و امریکای لاتین، تقویت چندجانبه گرایی و مقابله با نظام سلطه) حاصل دوره کوتاه وزارت ایشان و تلاش برای اجرایی نمودن اولویت های تعیین شده، شایان توجه و چشمگیر بوده است که به برخی از آنها اشاره می شود:

بهبود روابط ایران و همسایگان

در این مدت، روابط خارجی ایران با همه حوزه های همسایگی به نحو چشمگیری بهبود یافته و ارتقا پیدا کرد. در حوزه همسایگان عربی ایران، مذاکرات با عربستان سعودی به عنوان یکی از کشورهای مطرح اسلامی و منطقه به سرانجام رسید و دو کشور نهایتا با اعزام سفرا به پایتخت های یکدیگر، بعد از بیش از ۷ سال، روابط عادی بین خود را از سرگرفتند؛ کویت و امارات متحده عربی نیز که برای مدت چند سال در تهران سفیر نداشتند، نسبت به اعزام سفرای خود به تهران اقدام کردند.

همچنین روابط ایران با تعدادی دیگر از کشورهای اسلامی از جمله لیبی، سودان، جیبوتی و مالدیو نیز از سرگرفته شد. علاوه بر این، رایزنی با سایر کشورهای منطقه از جمله بحرین و مصر نیز برای احیای روابط صورت گرفت. در طی دو سال گذشته، روسای جمهور، وزرای خارجه و روسای پارلمان های ایران و مصر در حاشیه نشست های بین المللی با یکدیگر ملاقات نموده و زمینه احیای روابط را فراهم کرده اند.

سفر وزیر امور خارجه مصر و همچنین بحرین به ایران برای شرکت در مراسم تشییع این شهدا، به رغم اینکه این دو کشور در حال حاضر با ایران رابطه ندارند، نشان دهنده تایید اقدامات صورت گرفته و تاکید بر اهمیت نقش این شخصیت ها برای توسعه روابط بین طرفین بوده است.

در حوزه آسیای مرکزی و قفقاز نیز با سفرهای مکرر رئیس جمهور و وزیر امور خارجه فقید ایران به این منطقه و بالعکس، شاهد ارتقای ملموس روابط بین دو طرف بودیم که شاید در چند دهه اخیر هیچ گاه روابطی تا این حد گرم و دوستانه نبوده است.

تلاش های وزارت امور خارجه در این مدت برخی بحران های منطقه ای مانند افغانستان، جنگ آذربایجان و ارمنستان بسیار قابل توجه و غیر قابل چشم پوشی است.

در طی کمتر از سه سال گذشته، آقای دکتر رئیسی و دکتر امیرعبداللهیان تقریبا به تمامی کشورهای منطقه سفر نموده و یا میزبان سران و مقامات ارشد این کشورها در تهران بوده اند که این حجم از تعاملات منطقه ای و پویایی در روابط درون منطقه ای در دهه های اخیر کم نظیر بوده است.

افزایش محسوس سطح مبادلات تجارت ایران با کشورهای همسایه در این دوره یکی از شاخص های نشان دهده موفقیت این سیاست است.

نگاه به آسیا

در حوزه کلان تر آسیایی نیز در دوره وزارت دکتر امیرعبداللهیان، اجرایی شدن قرارداد همکاری بلند مدت ۲۵ ساله بین ایران و چین که قبلا امضا شده بود، آغاز گردید و تمهیدات لازم برای امضای توافق مشابهی با روسیه نیز صورت گرفت.

حجم تعاملات در حوزه های همکاری بین ایران با چین و روسیه در این دوره به نحو بی سابقه ای افزایش یافت و روابط طرفین در زمینه های متنوعی تعمیق یافته و نهادینه شده است که در حجم تجارت و تبادل صدها هیات عالیرتبه بین دو طرف و حمایت متقابل در نهادهای بین المللی قابل مشاهده است.

سفرهای شهید آیت الله رئیسی به روسیه و چین، اندونزی، پاکستان و سری لانکا در حوزه آسیایی، و سفر آقای پوتین به ایران و دهها مرتبه ملاقات و رایزنی های وزرای خارجه دو کشور نشان دهنده پویایی سطح روابط طرفین است که علاوه بر سطح دوجانبه، در مناسبات بین المللی طرفین نیز تاثیر گذاشته است.

به عنوان مثال، با وجود اینکه ایران از سال ۲۰۰۵ به عضویت ناظر سازمان همکاری شانگهای درآمده بود، اما در سال ۲۰۲۱ و در دولت شهید رئیسی بود که به عنوان نهمین عضو اصلی به عضویت کامل این سازمان درآمد. ایران همچنین در سال ۲۰۲۳ به عضویت سازمان بریکس پذیرفته شد. عضویت در این نهادهای مهم که بویژه در نظام بین المللی در حال تغییر واجد اهمیت قابل توجهی می باشند، نقش و جایگاه ایران را ارتقاء داده و فضای بهتری برای کنشگری و نقش آفرینی در سطح بین المللی فراهم خواهد کرد.

بدون شک، علاوه بر ظرفیت ها و قابلیت ها مهم ایران که از قبل نیز وجود داشته است ولی رویکرد دولت جمهوری اسلامی ایران در این دوره و نگاهی که کشورهای دیگر عضو این نهادها به ایران در این دوره داشتند، در پذیرش این عضویت ها تاثیرگذار بوده است.

مذاکرات هسته ای

به رغم اینکه این دولت امریکا بود که بر خلاف تعهد خود و بر خلاف مقررات بین المللی از معاهده هسته ای با ایران خارج شد ولی دولت ایران در دو سال گذشته، مذاکرات برای فراهم کردن زمینه بازگشت امریکا به این توافق و البته با تاکید ویژه بر حفظ حقوق هسته ای کشور را ادامه داد ولی نهایتا می توان گفت که بهانه گیری های طرف امریکایی و محاسبات غلط آنها از شرایط داخل ایران از اصلی ترین دلایل بوده است که این امر تاکنون محقق نشده است.

با این وجود، مذاکرات بین دو طرف از طریق کشورهای ثالث همچنان ادامه داشته است و در برخی موارد همچون تبادل زندانیان و آزاد سازی منابع مالی بلوکه شده ایران در خارج منجر به نتیجه شده است.

دیپلماسی فعال اقتصادی

شعار دولت شهید رئیسی در عرصه اقتصادی این بوده است که رفع مشکلات اقتصادی در داخل و توسعه روابط اقتصادی خارجی ایران را صرفنظر از هر نتیجه ای در مذاکرات هسته ای برای رفع تحریم ها و صرفنظر از نوع و ماهیت رابطه ایران با غرب، با جدیت دنبال خواهد کرد. لذا وزارت امور خارجه نیز در کنار آمادگی برای تداوم مذاکرات هسته ای، با در پیش گرفتن یک دیپلماسی اقتصادی فعال و موفق، تلاش ها برای خنثی و بی اثرسازی تحریم های نامشروع و غیرقانونی امریکا علیه ایران را دنبال کرده و با متنوع سازی شرکای اقتصادی، رفع موانع صادراتی و همچنین پیدا کردن شیوه های ابتکاری و نوین برای تبادلات مالی، به اذعان خود مقامات امریکایی، این تحریم ها را در عمل بی تاثیر کرده است. در این مدت صادرات تولیدات مختلف ایران افزایش یافته و واردات مورد نیاز کشور انجام شده است و سقف فروش نفت نیز از حدود سیصد هزار بشکه به سه میلیون بشکه همچون دوره پیش از تحریم رسیده و عملا تمامی تولیدات نفتی و پتروشیمی مازاد به فروش می رسد.

امضای موافقتنامه تجارت آزاد با اتحادیه اوراسیا (ارمنستان، بلاروس، روسیه، قرقیزستان و قزاقستان) نیز به عنوان یکی دیگر از اقدامات در همین رابطه قابل ذکر است. رایزنی های موفق منجر به نتیجه عملیاتی برای رفع موانع صادراتی برخی محصولات کشاورزی، افزایش صادرات تولیدات دانش بنیان از جمله موارد دیگری است که می توان در همین خصوص مورد اشاره قرار داد.

علاوه براین، پیگیری فعال سازی کریدور ترانزیتی شمال – جنوب در جهت کمک به تجارت جهانی و بهره برداری بهینه از ظرفیت ژئوپلتیک ایران برای کشورهای منطقه از جمله موضوعات مهم مورد توجه بود که امضای موافقتنامه ای با روسیه برای تکمیل خط آهن رشت- آستارا در همین راستا قابل ذکر است و امضای موافقتنامه درازمدت چابهار با هند که در روزهای پایانی دولت شهید رئیسی و بعد از حدود ۸ سال مذاکره به نتیجه رسید، می تواند در ایجاد تحرک جدی تر در عملیاتی نمودن این مسیر و توسعه مناطق جنوبی ساحلی کشور بسیار موثر باشد.

حمایت از جبهه مقاومت

بدون شک، هماهنگی و همکاری کم نظیر بین مجاهدان عرصه دیپلماسی و میدان در سطح منطقه و بویژه در حوزه مقاومت در این دوره کم نظیر بوده است. با توجه به شناخت کامل شهید حسین امیرعبداللهیان از منطقه و ارتباطات دوستانه دیرینه با رهبران گروههای مقاومت و اعتماد متقابل موجود، هماهنگی و حمایت از آنها در مقابل سیاست های نظام سلطه و دفاع از مسلمانان منطقه بویژه مردم مظلوم فلسطین با قدرت و صلابت انجام شده و امروزه جایگاه نیروهای مقاومت به عنوان قدرتی غیر قابل چشم پوشی در منطقه کاملا تثبیت و مستحکم تر از هر زمان دیگری است.

بویژه در چند ماه گذشته و بعد از طوفان الاقصی که شاهد جنایات کم سابقه رژیم صهیونیستی علیه مردم بی دفاع فلسطین بوده ایم.

شاید بتوان گفت در بین همه کشورهای اسلامی، حمایت دولت آِیت الله رئیسی و نقش آفرینی فعالانه دکتر امیرعبداللهیان در این خصوص کم نظیر بوده و به عنوان یکی از فعال ترین وزرای خارجه برای رساندن صدای مظلومیت مردم فلسطین به گوش جهانیان و ایجاد جبهه ای واحد در برابر این جنایات نه تنها در سطوح دوجانبه بلکه در عرصه های بین المللی بوده و در این مسیر لحظه ای درنگ نکردند. به همین دلیل است که برخی ایشان را وزیر خارجه مردم غزه و جبهه مقاومت معرفی کردند.

عملیات وعده صادق در ۱۴ آوریل ۲۰۲۴ و پاسخ مقتدرانه ایران در واکنشی مشروع به جنایات رژیم صهیونیستی در حمله به بخش کنسولی سفارت ایران در دمشق، پیام اقتدار و توانمندی جمهوری اسلامی ایران در دفاع از خود را به خوبی نشان داد و علاوه بر افزایش اعتبار و وجهه ایران نزد کشورها و گروههای دوست، قدرت بازدارنگی ارزشمندی برای کشور ایجاد نمود.

نقش آفرینی در سطوح چندجانبه منطقه ای و بین المللی

تقویت چندجانبه گرایی و تلاش برای نقش آفرینی در نظم نوین بین المللی در حال ظهور که در نتیجه روند قطعی افول امریکا در حال وقوع است و همچنین تضعیف زمینه های نیروهای خارجی در منطقه از موضوعات مهم مورد توجه آقای امیرعبداللهیان بود که به شیوه های مختلف از جمله حضور فعال و موثر در نشست های بین المللی، عضویت در نهادهای نظم نوین در حال شکل گیری، کنشگری فعال و ابتکاری برای رفع مشکلات منطقه ای و غیره دنبال شده است.

میزبانی و یا ارائه ابتکاراتی برای حل و فصل مسائل منطقه ای و بین المللی از جمله موارد شایان ذکر در این دوره و از دیپلماسی پویای ایران در این زمینه حکایت دارد. در این مدت جمهوری اسلامی ایران با میزبانی نشست “۳+۳ ” برای حل مساله قفقاز جنوبی، میزبانی از نشست “همسایگان افغانستان” در تهران و مشارکت فعال در سایر نشست های مربوطه به این کشور در سایر کشورها از جمله در چین و ازبکستان، میزبانی نشست “روند آستانه” در مورد سوریه، ابتکار برگزاری نشست وزرای منطقه ای برای حل مشکلات زیست محیطی از جمله گرد و غبار، برگزاری نشست “دوستان منشور ملل متحد” و برگزاری رویدادهای دیگر از جمله در مورد فلسطین در تهران، به یکی از مراکز مهم تعاملات و رایزنی های منطقه ای تبدیل شد.

ضمن اینکه ایشان حضور فعالی نیز در نشست های بین المللی از جمله در نیویورک، ژنو، وین، جده، مونیخ، داوس و غیره داشت.

توسعه روابط با افریقا و امریکای لاتین

با درک درست از جایگاه و اهمیت قاره افریقا و امریکای لاتین ، توسعه روابط با کشورهای این مناطق در زمان ریاست‌جمهوی شهید آیت الله رئیسی و وزارت خارجه دکتر امیرعبداللهیان مورد توجه قرار گرفت. آیت الله رئیسی در مدت دولت خود به کشورهای کنیا، اوگاندا، زیمبابوه، آفریقای جنوبی و الجزایر سفر داشتند و وزیر امور خارجه آقای امیرعبداللهیان نیز علاوه بر همراهی با رئیس جمهور و زمینه سازی قبلی تحقق این سفرها، به کشورهای مالی، تانزانیا، موریتانی، افریقای جنوبی، زیمبابوه، و گامبیا سفر کردند و پذیرای دهها هیات عالیرتبه افریقایی در ایران بودند.

برگزاری “اجلاس بین المللی ایران و افریقا” همزمان با نمایشگاه ایران اکسپو در اردیبهشت ۱۴۰۳ و با حضور وزرای بیش از ۳۰ کشور افریقایی، یکی از این نمونه ها است که بدون شک رویکرد و نگاه راهبردی رئیس جمهور و وزیر خارجه فقید ایران در این تحرکات سیاسی و اقتصادی اهمیت داشته است.

علاوه براین، سفر رئیس جمهور وزیر خارجه ایران به ۳ کشور ونزوئلا، کوبا و نیکاراگوئه در امریکای لاتین نیز در راستای همان سیاست ایجاد روابط متعادل و متوازن به همه کشورها و مناطق جهان صورت گرفت.

در مجموع در این دوره شاهد، دیپلماسی فعال و ثمر بخش ایران در حوزه همسایگی و قاره آسیا، ایجاد یا تعمیق ائتلاف های همکاری با قدرت های مهم نوظهور مخالف نظم مستقر تحت سیطره غرب و کنشگری فعال روند شکل دهی به نهادهای نظم نوین در حال ظهور و عضویت در در نهادهای مهمی چون شانگهای و بریکس، احیای توسعه روابط با افریقا و امریکا و نهایتا تثبیت جایگاه و قدرت گروههای مقاومت در منطقه بودیم.

در حوزه اقتصادی نیز اگر چه در سطح داخلی همچنان مشکلاتی وجود دارد، ولی توسعه و تنوع بخشی به همکاری ها و شرکای اقتصادی، پیدا نمودن مسیرهای نوین فروش تولیدات و تامین نیازهای وارداتی، افزاش محسوس تعاملات تجاری با همسایگان آن هم با وجود برقرار بودن تحریم ها از جمله دستاوردهایی است که نمی توان نادیده انگاشت. یاد شهید خدمت، حسین امیرعبداللهیان، دیپلمات مجاهد نستوه، گرامی و مسیرشان در جهت اعتلای ایران عزیز پاینده باد.